Các giếng cổ này nằm rải rác tại các làng Cát Thủy, Gia Phú, Chợ Ang, cách khu di chỉ khảo cổ học Phôi Phối – Bãi Cọi (xã Xuân Viên, huyện Nghi Xuân) trên dưới 1.700m về hướng Đông Bắc.
Theo khảo sát, giếng cổ tại các làng Cát Thủy, Gia Phú, Chợ Ang có cấu trúc hình vuông, thành giếng được ghép đá phiến và đá cuội, dưới chân thành giếng kè gỗ và đáy giếng cũng được lát bằng gỗ. Hiện tại, giếng làng Cát Thủy còn nguyên vẹn nhất so với các giếng khác. Mặc dù đang ở thời điểm khô hạn nhưng giếng này vẫn đong đầy, nước trong veo, ngọt mát lạ thường.
Ông Hoàng Văn Sửu (63 tuổi), nhà ở gần giếng, cho biết: Từ khi bé đến giờ ông chưa bao giờ thấy giếng bị cạn, mặc dù có nhiều năm hạn hán triền miên. Giếng đã cung cấp nước cho không chỉ làng Cát Thủy mà còn cho người dân các vùng lân cận như Xuân Mỹ, Hồng Lộc… Ngày trước, phía sau giếng có một ngôi đền. Mỗi khi có lễ tế dân làng phải dùng nước giếng lau chùi khí tự (đồ thờ), dùng nước giếng nấu các đồ cúng… Mặc dù bây giờ nhiều nhà trong làng đã có giếng khoan, nhưng nước giếng khoan chủ yếu dùng để tắm giặt, sinh hoạt, còn nhiều người vẫn thích dùng nước giếng làng trong việc ăn uống.
Ông Sửu tự hào: “Người Cát Thủy không biết có phải vì được dùng nước giếng này không chứ trai thanh gái lịch hơn hẳn các vùng khác. Bởi vậy nơi đây mới có câu: Cát Thủy gạo trắng nước trong/Em về Cát Thủy thong dong con người”. Tháng 4-2009, xung quanh nền giếng Cát Thủy có dấu hiệu sạt nứt nên dân làng đã quyên góp tiền làm lại nền và xây miệng giếng thành hình tròn.Ông Phan Lý Đại (73 tuổi), một nhà giáo về hưu, được xem là người chép sử của Xuân Viên cho hay, mặc dù giếng cổ ở đây chỉ được đào sâu từ 2 – 3m nhưng nước không bao giờ cạn, cho dù các giếng khác trong và quanh vùng có thể cạn trơ đáy. Chưa có một nghiên cứu cụ thể nhưng có thể nói, hệ thống giếng cổ – giếng làng quê ông, nói nôm na đó chính là “nguồn mạch” đã tạo nên bản sắc con người vùng đất này. Như ông bà thường nói “nhất cận thủy, nhị cận sơn”, trong đó Xuân Viên được nằm trong vùng có núi Hồng và sông Lam. Nếu ở làng Cát Thủy là đất của trai thanh gái lịch thì làng Gia Phú là đất giàu có và đông dân, còn làng Mỹ Lộc lại là điểm phát tích của các mỹ tục và những người học rộng tài cao…
Ông Đại cho biết: “Nói đây không phải mê tín, chứ giếng làng ở vùng này có linh khí và linh thiêng. Không biết có phải trùng hợp không nhưng cách đây mấy năm, không hiểu sao người ta lại bỏ bê và lấp mất giếng ở Mỹ Lộc. Từ đó người làng này hay xảy ra tai nạn”. Từ xưa, Xuân Viên đã có một lễ hội độc đáo là hội Vực Thuồng Luồng, hay còn gọi là lễ hội đánh cá Đồng Hoa. Lễ hội bắt đầu vào ban đêm, vào một ngày trong năm không định trước. Lúc này, cư dân các vùng Mỹ Dương, Tả Ao, Tiên Cầu, Uy Vực… tổ chức thành nhiều đoàn người mang nơm, nhủi, rổ đổ về vực Thuồng Luồng đánh bắt cá. Đến sáng sớm hôm sau, số cá thu được sẽ đem về, dùng nước giếng làng làm sạch, nấu chín đem cúng thần linh tổ tiên.
Ông Đại tự hào: “Cho đến bây giờ, nhiều phong tục không còn nhưng có một điều là người ở vùng đất này vẫn đôn hậu, hiền hòa và hiếu học. Hiện thời, tính chưa đầy đủ thì Xuân Viên có 6 tiến sĩ, 20 thạc sĩ, 300 cử nhân. Đặc biệt, riêng xã Xuân Viên có tới trên 400 nhà giáo, không dễ mấy vùng đất có được”.Ông Phan Lý Đại cho biết thêm, không chỉ tại di chỉ khảo cổ học Phôi Phối – Bãi Cọi mà nhiều nơi trong vùng quê ông còn nhiều điều bí ẩn và lý thú cần được khám phá. Khoảng hơn 10 năm về trước, tại các cồn Trạng Đội, cồn Trạng Vạn, nương Làng Kho… người đi đào đồ cổ đã đào được rất nhiều đồ gốm, sứ như vò, thạp, bát, đĩa… Ngoài việc phát hiện giếng cổ mang yếu tố kỹ thuật Chăm Pa được phát hiện tại Xuân Viên, các nhà nghiên cứu còn phát hiện được hàng chục giếng khác tại huyện Kỳ Anh, Cẩm Xuyên, Lộc Hà (tỉnh Hà Tĩnh).
Phải chăng có mối liên hệ giữa di chỉ Phôi Phối – Bãi Cọi và hệ thống giếng cổ mang yếu tố kỹ thuật Chăm Pa? Trong khi các nhà nghiên cứu đang tiếp tục tìm hiểu thì quanh giếng cổ Chăm Pa vẫn còn nhiều điều bí ẩn. Hy vọng trong tương lai không xa sẽ hé lộ nhiều điều lý thú về vùng văn hóa này.
DUY CƯỜNG
SGGP
