Ngự sử Đặng Sĩ Vinh là ông ngoại của tiến sĩ Nguyễn Khản, hương khoa Nguyễn Điều (theo phong tục cũng là ông ngoại đại thi hào Nguyễn Du). Khi còn tại thế cụ Ngự sử là một người đức cao đạo trọng, đóng góp công lao to lớn với quê hương, đất nước . Vì vậy sau khi qua đời cụ được nhân dân làng Uy Viễn tôn làm phúc thần, lập đền thờ tại thôn Văn Liêu, làng Uy Viễn.
Theo sách Nghi Xuân địa chí do nhà nho Lê Văn Diện viết vào năm 1842, đời vua Thiệu Trị triều nhà Nguyễn, Ngự sử Đặng Sĩ Vinh ở xã Uy Viễn, sau khi được tuyển vào trường ( Quốc tử giám)thi đỗ khoa thi hương mùa xuân, đỗ tiếp tam trường, lại đỗ luôn khoa Hoành từ. Đây là khoa thi do triều đình mở trước kỳ thi Hội để chọn người học rộng tài cao giúp việc nhà vua. Ông được sung vào nội thị văn chức. Sau đó được triều đình vua Lê chúa Trịnh bổ làm Huấn đạo ( chức quan coi việc giáo dục cấp phủ) ở Trường Yên ( Nam Định), lại đổi làm Tả mạc Sơn Nam, rồi chuyển vào Nghệ An giữ chức quan tri huyện huyện Đông Thành, lại thăng chức Tri phủ Thiệu Thiên, tỉnh Thanh Hóa. Khi làm tri phủ Thiệu Thiên, vì trình bày công việc với quan trên không hợp ý, ông Đặng Sĩ Vinh xin từ chức về quê ở làng Uy Viễn ẩn cư dạy học lấy cảnh non nước thơ phú, văn chương làm vui. Tài nghệ , tiếng tăm văn chương, thơ phú của Đặng Ngự sử sánh cùng Đậu Minh Dương, được người đương thời tôn vinh “ Nghệ An tứ hổ”.
Theo gia phả họ Đặng ở thị trấn Nghi Xuân, ông Đặng Sĩ Vinh có nhiều đóng góp xây dựng quê hương. Cụ thể là mở trường dạy học ở xóm làng Nghè, học trò xứ Nghệ đến học rất đông. Trong số học trò của ông có người chiếm bảng vàng, được ghi tên vào bia đá trở thành người trụ cột của nước nhà . Ông là người khởi xướng việc lập chợ Văn, sau này con rể ông là Nguyễn Nghiễm đổi tên chợ Giang Đình, tồn tại đến tận ngày nay. Gia phả cũng ghi việc ông Đặng Sĩ Vinh xây chùa chiền, mở đường, tu sửa và làm cầu cống như cầu Tiên ở xã Tiên Điền. Sự kiện Tể tướng Nguyễn Nghiễm cùng Hồng lô Thái bộc tự khanh Đặng Thái Bàng, Tri phủ Đặng Sĩ Vinh và con là Đặng Duy Phiên làm cầu được ghi chép trên bia cầu Tiên. Bia đá này đang được bảo tồn ở di tích đặc biệt quốc gia khu lưu niệm đại thi hào Nguyễn Du ở xã Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh.
Nghi Xuân địa chí không chép Ngự sử Đặng Sĩ Vinh mất cụ thể vào năm nào . Địa chí chép : “Thọ 82 tuổi. Ông là nhạc phụ của Xuân nhạc công ( Nguyễn Nghiễm). Khi ông mất, Nguyễn Nghiễm là con rể có làm giúp các cậu bài văn tế ông, trong đó có câu:
-Lạc lõng lo tròn một huyện, sức chống chèo chưa thỏa ước mong xưa.
-Thênh thang dạo hỏi 5 hồ, tuổi già cả đã giành vinh hạnh lớn”.
Câu văn tế cáo bố vợ của Nguyễn Nghiễm đã khẳng định công lao đóng góp của Ngự sử Đặng Sĩ Vinh cho dân, cho nước. Khi tuổi “già cả”, ông được triều đình vua Lê chúa Trịnh quý trọng mời ra làm quan. Điều này được ghi lại trên câu đối ở ngọ môn : “ Khai tiên phẩm đàn long môn quý/ Sủng hậu thư ân phượng phiết hương.” Có nghĩa rằng: Là người khai mở chức tước, được vua quý trọng/ Ân sủng hậu hĩnh, chúa thường xuyên thăm viếng . Vào năm 1752, đời vua Lê Cảnh Hưng, nhờ có con rể Xuân nhạc công có chức tước cao tâu trình công trạng, ông Đặng Sĩ Vinh được tặng phong Thừa chánh sứ Lạng Sơn, tước Viễn trạch bá. Năm 1761, ông lại được gia phong chức Đô Ngự sử Thiếu bảo Liêu quận công.
Theo gia phả, sau khi mất Ngự sử Thiếu bảo Liêu quận công được vua truy phong Thượng đẳng phúc thần, dân lập đền thờ cạnh con đường ông có công mở mang khai phá , cấp lộc điền, giao cho huyện, xã hàng năm tế lễ theo quy định. Đền thờ của Ngự sử Đặng Sĩ Vinh được người dân làng Uy Viễn xây dựng vào thời Lê, giữa thế kỷ XVIII, đến nay đã gần 300 năm. Trải qua nhiều biến cố thời đại, sự khắc nghiệt của thủy, hỏa, đạo, tặc , người dân, dòng họ ông đã nhiều lần trùng tu, tôn tạo gần đây vào năm 1943. Trong kháng chiến, hạ điện bị làm sụp đổ, vào năm 1992 con cháu họ Đặng quyên góp tôn tạo lại khang trang cạnh con đường nhỏ xuyên huyện Nghi Xuân xuống Xuân Hội.
Đền thờ Ngự sử Đặng Sĩ Vinh tọa lạc trên khuôn viên có diện tích 283 m2 khiêm tốn với các hạng mục di tích mộ , thượng điện, hạ điện, tắc môn, cột nanh ngọ môn và hàng rào bao quanh. Năm 2003, đền thờ Ngự sử Thiếu bảo Liêu quận công Đặng Sĩ Vinh được UBND tỉnh Hà Tĩnh xếp hạng là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh, để bảo tồn và phát huy giá trị di tích.
Đặng Ngự sử ở làng Uy Viễn là một nhân vật lịch sử có công lớn trong việc làm cầu, mở con đường này từ thời Lê. Đền thờ ông tọa lạc bên con đường ông mở đã hàng trăm năm nay. Là người có công với dân làng, với quê hương, đất nước, con cháu họ Đặng xưa nay cũng nhiều nhân vật yêu nước, thành đạt trong lịch sử dân tộc. Nhưng thời gian gần đây nổi lên dư luận thông tin về việc đường quốc lộ 8B bị thắt lại vướng vào “ nhà thờ họ Đặng” của ông Chủ tịch tỉnh. Sự thật thì đền thờ Đặng Ngự sử được xây dựng từ lâu đời, tọa lạc ở đây đã hàng trăm năm, đã được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh.
Đặng Viết Tường
Khối 1- Thị trấn Nghi Xuân- Hà Tĩnh
