Ông Hồ Bách Khoa, Phó phòng di sản, Sở VHTH&DL nhiều năm nghiên cứu về giếng Chăm Pa tại Hà Tĩnh nhận định: Những giếng Chăm Pa vừa phát hiện có niên đại xây dựng vào khoảng trước thế kỷ X. Các giếng đều hình vuông được ghép bằng đá cuội và đá phiến… Đến bây giờ, chúng tôi cũng chưa lý giải được tại sao giếng có mạch nước ngầm lớn như thế. Bên cạnh đó nước luôn trong xanh, mát ngọt tự nhiên và không bao giờ cạn. Đây là một điều bí ẩn cần phải nghiên cứu lâu dài mới lý giải được.Hiện 15 giếng vừa phát hiện đều xây hình vuông, có một giếng đã sửa chữa lại hình tròn nhưng phía đáy vẫn hình vuông. Ngoài ra, trong kỹ thuật xây dựng giếng Chăm Pa, có một thắc mắc chưa lý giải được là những tấm gỗ lát phía dưới làm bằng gỗ gì? Dù đã trải qua hàng ngàn năm ngâm dưới nước nhưng gỗ vẫn còn nguyên vẹn.

Hạn mấy cũng không cạn?

Một trong những bí ẩn mà cho đến giờ chưa có thể lý giải được, đó là tại sao hàng trăm năm qua, ở giếng thần, nguồn nước luôn trong xanh, rất ngọt. Dù độ sâu của giếng chỉ từ 2,5 đến 5m nhưng chưa một lần cạn?

Tất cả 15 giếng vừa phát hiện đều có một đặc điểm: Hầu hết các giếng đều nằm gần nguồn nước mặn nhưng nước luôn trong xanh, mát ngọt tự nhiên. Điều đáng nói là ở bên cạnh, giếng các hộ dân nhà nào cũng bị nhiễm phèn, nhiễm mặn. Như giếng thời Chăm Pa ở làng Mai Lâm cách nguồn nước mặn chừng 50m. Giếng được ghép đá theo hình vuông, đường kính rộng 2,2m, phía dưới đáy được làm bằng khuông gỗ, bốn phía ghép bốn tấm gỗ cao 80cm dù có vào mùa đại hạn, cây cối khô héo, ao hồ sông suối, đồng ruộng nứt nẻ, giếng các hộ dân khô cạn, nhưng giếng thần Mai Lâm với độ sâu 3m nhưng chưa một lần bị cạn, cho dù mùa đại hạn đỉnh điểm, cả làng giếng sâu đến bao nhiêu mét đều cạn hết nước.

Giếng thời Chăm Pa ở làng Mai Lâm cách nguồn nước mặn chừng 50m, độ sâu 3m, giếng được gép đá theo hình vuông, đường kính rộng 2,2m, phía dưới đáy được làm bằng khuông gỗ, bốn phía gép bốn tấm gỗ cao 80cm, chiều rộng 1m nhưng không hề khô cạn, đây là một điều bí ẩn mà người đời xưa xây dựng.

Ông Lê Văn Trực (80 tuổi), ở làng Mai Lâm, người gần cả cuộc đời ăn nguồn nước từ giếng kể: Ngày trước mỗi lúc làng tổ chức vét giếng nhưng chưa một lần nào múc được cạn nước hết. Lúc thanh niên tôi được làng cử xuống giếng làm vệ sinh, gầu múc liên tục nhưng thấy bốn góc dưới giếng có bốn cái mạch nước chảy ra to lắm, múc bao nhiêu cũng không hết nước được. Sống đến chừng này tuổi rồi, tôi chứng kiến tất cả về giếng nhưng không một ai trong làng kể lại hay lý giải được tại sao người xưa lại chọn địa điểm đào giếng mà nước không bao giờ cạn.

Tất cả 15 giếng được phát hiện tại Hà Tĩnh đều có một đặc điểm là sâu vài ba mét nhưng nước luôn trong xanh và mát ngọt tự nhiên, hầu hết các giếng đều nằm gần nguồn nước mặn. Nơi cửa sông, cửa biển có tàu ra vào nhiều và cả vùng sống quanh giếng thần không bao giờ cạn nước nhưng khi đào giếng nhà nào cũng bị nhiễm phèn, nhiễm mặn.

“Giếng thần” từ bao đời nay được người dân sử dụng hàng ngày trong cuộc sống. Hiện 15 giếng thì có 5 giếng nằm trong nhà của 5 hộ dân và được họ sử dụng phục vụ sinh hoạt gia đình, vào mùa hạn hán những giếng này cả làng kéo nhau đến lấy nước về sinh hoạt.

Tại xóm Tân Giang, xã Kỳ Ninh, huyện Kỳ Anh, có hai giếng thần, một giếng nay được người ta sửa chữa và xem đó là báo vật quý của làng nay người dân không còn sử dụng hàng ngày nhưng nước luôn trong xanh. Còn một giếng sâu gần 3m nằm trong nhà của ông Mai Văn Phong. Giếng cách nguồn nước mặn chừng 70m, trong vùng ai đào giếng khi có nước điều bị nhiễm phèn, nhiễm mặn. Tất cả giếng trong vùng chưa đền mùa hè đã cạn nhưng giếng thần tại nhà ông Phong đang sử dụng luôn thừa nước.

Bà Lê Thị Lan vợ ông Phong nói: “Lạ lắm chú ơi! Cả vùng vào mùa hè các giếng ở đây đều cạn hết nhưng giếng nhà tôi không bao giờ cạn, dù đặt máy bơm, bơm cả ngày lẫn đêm cũng không cạn. Vùng này do nước nhiễm phèn, nhiễm mặn khônh ăn được nên nhà nào cũng phải xây mấy cái bể để hứng nước mưa phục vụ ăn uống chứ ăn nước giếng đào không ăn được rứa mà giếng nhà tôi thì không bị gì hết, nấu nước chè rất ngon, nấu cơm, thức ăn không bị gì cả”.

Không thể lý giải nổi “giếng thần”

Điều kỳ lạ cho đến ngày hôm nay là những cư dân sống xung quanh “giếng thần” vẫn sử dụng nguồn nước phục vụ cuộc sống gia đình, vì nước ở giếng rất trong sạch. Phải chăng điều này thể hiện kỹ thuật chọn long mạch và sự am hiểu về luật phong thuỷ khi người Chăm Pa đào và xây dựng những giếng này?

Đến bây giờ nhiều người luôn thắc mắc một điều, tại sao người xưa có kỹ thuật chọn địa điểm xây giếng có nguồn nước ngầm nhiều và trong xanh, mát ngọt không bao giờ cạn?. Đây những câu hỏi mà từ bậc cao niên trong làng cho đến nhiều nhà nghiên cứu về đây khảo sát nhưng chưa có lời giả đáp chính xác về những bí ẩn của “giếng thần”.

Theo ông Hồ Bách Khoa, Phó phòng di sản, Sở VHTT&DL Hà Tĩnh tâm sự: Mạch nước, kỹ thuật xây dựng của người Chăm Pa đến nay đã hàng ngàn năm rồi nhưng đến thời điểm này chưa có một nhà nghiên cứu nào lý giải được điều đó, đây là một điều bí ẩn về kỹ thuật xây giếng của người xưa.

Trải bao biến cố thăng trầm lịch sử và quá trình sử dụng, người dân đã có gia cố, tu bổ nhưng kết cấu, chất liệu vẫn không thay đổi. Xã hội ngày một có nhiều bước phát triển, nguồn nước sinh hoạt được thay thế từ nước giếng sang nước máy nhưng có nhiều người dân luôn trung thành sử dụng nước “giếng thần” phục vụ cuộc sống hàng ngày.

Cụ Đinh Xuân Noãn, ở thôn Tân Giang, xã Kỳ Trinh, Kỳ Anh, kể: “Từ đời ông nội cho đến cha tôi khi sinh ra đã có giếng rồi. Vừa qua, có mấy người ở xã đi xa làm ăn, có của ăn của để, về xin các bậc cao niên trong làng sửa lại giếng ở xóm Xuân Hà. Họ mời thầy cúng, nhà ngoại cảm về làm lễ, sửa lại rồi lập một cái bàn thờ ở bên giếng. Nay đã thành thói quen, vào những ngày rằm, mồng một, dân làng đều ra đó thắp hương để thờ “thần giếng”.

Cũng theo các cụ cao niên trong làng, “giếng thần” được làm bằng gỗ lim, gỗ trắc hoặc gỗ trầm gió, gỗ được ghép dưới giếng. Tuy nhiên, về cách tìm mạch nước, xây dựng thì không ai hay. Để giải đáp được những bí ẩn bao đời nay của giếng Chòm, giếng ở Mai Lâm cũng như cả 15 “giếng thần” vừa được phát hiện tại Hà Tĩnh, rất cần đến sự vào cuộc của các nhà nghiên cứu chuyên ngành.

NAM YÊN

ĐSPL