Phía bắc Nhượng Bạn là núi Thiên Cầm (tên địa phương là núi Gùm, núi Cùm), có gắn với những câu chuyện lịch sử về Hồ Quý Ly và triều đại nhà Hồ (1400 – 1407). Ngày nay, Thiên Cầm là một thắng cảnh của Hà Tĩnh, bãi biển nghỉ mát nổi tiếng trong cả nước.
Phía đông nam có núi Voi (Tượng Lĩnh) chắn gió. Nơi đây, hằng năm cứ đến tháng sáu âm lịch, có những đàn chim cu kỳ từ Tây Tạng bay về rợp trời. Ðó là loài chim mỏ đỏ, thịt chắc và thơm lừng. Cu kỳ và đẻn (rắn biển) là đặc sản, nếu ai được nếm một lần sẽ nhớ suốt đời.
Từ nhà Trần, đã có nhiều bài thơ viết về Cửa Nhượng, Thiên Cầm. Nhà thơ Xuân Diệu cảm nhận: “Tiểu phú do cần, đại phú do thiên, làng này nằm giữa địa đầu là Ðàn Trời thánh thót, cuối làng là núi Tượng Lĩnh hình con voi chồm dậy vươn vòi ra biển cả… con cháu sẽ tài vượng”.
Ðất Hà Hoa xưa có một người con gái đẹp người, đẹp nết, nhiều cơ mưu lại hát hay tên là Hoàng Càn. Bà được tiến làm cung phi cho vua Trần. Ðây là người có công lớn đối với làng Nhượng Bạn. Sau dân lập đền thờ, có câu đối tưởng nhớ công ơn:
Thục đức tá tiền triều, Nhượng Bạn do truyền phong hóa cựu,Thần ân lưu hậu thế, Lạc Giang trường ức bản nguyên thâm.
(Thuở trước, bà có công lập nên làng và phong hóa đất Nhượng Bạn. Ơn ấy lưu mãi đời sau như nước Sông Lạc không cùng).
Cùng với đền thờ bà Hoàng Càn, ở Nhượng Bạn có một ngôi đền lớn, có giá trị kiến trúc đặc sắc là Ðền Cả. Chung quanh đền có thành, gọi là Thành Ðền, trong đền có nhiều bức tượng tựu trung cả hai nền nghệ thuật điêu khắc phía bắc và phía nam. Ðền Cả là một đền hợp tự, được xây dựng vào khoảng giữa triều Lê (1428 – 1527), thờ những người có công lớn với nước, tiêu biểu là Lý Nhật Quang (hoàng tử triều Lý); Chế thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu; danh tướng Lê Khôi (các vị này có đền thờ riêng và được thờ ở nhiều nơi).
Lý Nhật Quang là người có công đầu mở mang vùng đất Nghệ Tĩnh. Bà Nguyễn Thị Bích Châu, quê Nam Ðịnh, là cung phi của vua Trần Duệ Tông, có tài trị nước, nhìn xa trông rộng, từng dâng “Kê minh thập sách” (Mười kế sách trị nước).
Trong cuộc nam chinh 1377, bà đã xả thân hy sinh một cách tiết liệt vì đất nước.
Lê Khôi là danh tướng văn võ song toàn của Lê Lợi, lập nhiều công lớn trong kháng chiến chống quân Minh, bảo vệ bờ cõi.
Trong dân gian còn lưu truyền câu thơ nói về vùng đất Nhượng Bạn và Ðền Cả:
Bách niên văn vật thanh danh địa,Lục giáp y quan Lễ, Nhạc đình.
(Ðất này trăm năm là đất văn vậtÐình của sáu giáp này noi theo Lễ, Nhạc của triều đình)
Năm 1930, Ðền Cả là nơi tập hợp dân chúng, khởi đầu của phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh trong vùng.
Ngày nay, Ðền Cả đã được tôn tạo lại, giữ được phong cách xưa và cả những câu đối có từ trước, giáo dục lòng yêu nước và tinh thần chính khí:
Nhất điểm trung tâm chiêu nhật nguyệt,Thiên thu chính khí tráng càn khôn.
(Nhất điểm sáng soi vầng nhật nguyệtNghìn thu chính khí rạng đất trời).
Hoàng Nguyên Ðoan
Nhan Dan
