Trong quá trình khảo sát di tích lịch sử văn hoá trên địa bàn huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh, nhóm cán bộ phòng quản lý Di sản Văn hoá và Bảo Tàng, thuộc Sở VH-TT-DL tỉnh Hà Tĩnh vừa phát hiện tại xã Hồng Lộc một bộ hiện vật quý đó là văn bia đá và câu đối gỗ liên quan đến Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân Mai Thế Quý (1822 – 1877) và bộ hiện vật này đang được hậu duệ của Tiến sĩ Mai Thế Quý lưu giữ bảo quản rất cẩn thận tại nhà thờ họ Mai, thôn 1 xã Hồng Lộc.
Văn bia đá, được đúc bằng đá thanh khối ( 0,60m x 0,80m), thân và bệ bia được ghép với nhau bằng con mộng, làm năm 1879, dưới đời vua Tự Đức năm thứ 32. Nội dung văn bia ghi rõ công danh của Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ Mai Thế Quý, một nhân vật lịch sử triều Nguyễn.Ngoài ra còn có ba bộ câu đối đựơc làm bằng gỗ quý, khảm xã cừ, kích thước đều nhau (2m x 0,28m), một số chữ và đường viền của lạc khoản, niên hiệu khảm xà cừ đã bị bong hiện được lưu tại gia đình ông Mai Trọng Chỉnh, thôn 3 xã Hồng Lộc. Về ba bộ câu đôi này, ông Chỉnh cho biết, sau khi cụ Mai Thế Quý lâm bệnh và qua đời tại biên giới phía bắc, ba tháng sau thi hài đựoc triều đình Huế đưa về an tang tại quê nhà và có chỉ dụ cho quan tỉnh lập đền thờ để thờ tự. Các quan lại trong triều có bốn bộ câu đối bằng gỗ khảm xà cừ tặng ông. Tuy nhiên, qua nhiều biến động của lịch sử và nhất là trong hai cuộc kháng chiên chống Pháp và chống Mỹ, nhà thờ cụ Mai Thế Quý được dùng làm xưởng quân giới, làm nơi dạy “bình dân học vụ”, kho chứa vũ khí, do vậy một số tư liệu, hiện vật, bằng sắc tại nhà thờ được con cháu đem về cất giữ, một số bị thất lạc, hiện chỉ còn giữ được ba bộ câu đối trên.
Theo chính sử còn ghi lại thì nhân vật lịch sử Mai Thế Quý, người xã Phù Lưu, huyện Thiên Lộc (nay là xã Hồng Lộc, huyện Lộc Hà). Ông sinh năm Nhâm Ngọ (1822), đậu cử nhân khoa Nhâm Tý (1852). Lúc 32 tuổi, đỗ đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa Quý Sửu đời vua Tự Đức năm thứ 6 (1853). Sau được bổ chức làm Hàn lâm viện, Tri phủ Lâm Thao, rồi Hộ lý tuần phủ tỉnh Quảng Yên. Năm Tự Đức thứ 21 (1868) được bổ Hải Phòng Hiệp lý Hải Dương, kiêm Quản nhu năng quan. Sau sung tán tướng quân thứ Lạng Bình, tán lý quân thứ Tuyên Quang. Năm Tự Đúc thứ 29 (1876) vua Tự Đức giao cho chức Trung phụng Đại phu, Binh bộ Tham tri kiêm các chức như Đô sát viện Hựu phó, Đô ngự sử Tuần vũ Tuyên Quang, đề đốc quân vụ điều hành việc quân, quản lý lương thực và biên phòng ở Thái Nguyên. Năm Tự Đức thứ 30 (1877), ngày 30 tháng 2 khi đang đóng quân tại Yên Hà để trù tính việc phòng thủ 6 tỉnh biên giới thì bị bệnh và mất vào ngày 23 tháng 6 năm Đinh Sửu (1877). Thi hài của ông được triều đình Huế đưa về an táng tại Rú Đất, quê hương ông. Thương tiếc tài năng, đức độ của ông, Triều đình Huế ban sắc chỉ lập đền thờ, giao cho làng Phù lưu, huyện thiên Lộc (nay là xã Hồng Lộc, huyện Lộc Hà) hàng năm tế lễ theo nghi lễ của triều đình. Sở VH-TT-DL đang tiếp tục khảo sát, sưu tầm các tài liệu liên quan đến Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ Mai Thế Quý để có kế hoạch bảo lưu và giới thiệu, phục vụ công tác nghiên cứu về các nhân vật lịch sử triều Nguyễn trên quê hương Hà Tĩnh.
Hải Triều – Hồ Bách
BDV
