Ngày hội đánh cá của bà con xã Xuân Viên (Nghi Xuân).

Một số lễ hội lại theo mùa vụ. Lễ hội hạ giá (xuống cấy), lễ xá điền (sau vụ gặt), lễ mở cửa rừng, hội đánh vực… Với các di tích lịch sử văn hóa, lễ hội hàng năm được tổ chức theo ngày sinh hoặc ngày mất của các vị thần. Lễ hội giỗ mẫu mùng 3/3 âm lịch, giỗ ông Hoàng Mười mùng 10/10.

Đặc biệt, năm hạn hán kéo dài, có nguy cơ mất mùa thì nhân dân 8 xã trong vùng đứng ra tổ chức lễ cầu đảo ở đền Huyện. Đền Huyện là nơi thờ Đức Đại vương Lý Nhật Quang. Ngài là con thứ 8 của vua Lý Thái Tổ. Tương truyền, khi tổ chức lễ cầu đảo thì trước đã phải có lễ rước thần rất long trọng từ đền Cương Khấu ở Cổ Đạm, Cương Gián thờ Cương Quốc công Nguyễn Xí. Đền Chấn Long ở tổng Đan Hải, thờ Tam Lang Đại vương và thần đền Thượng (Tiên Cầu) thờ Tam Tọa đại vương cùng về đền Huyện mới được hành lễ. Nghe nói, sau khi lễ tất là trời đổ mưa cho nhà nông làm mùa, vạn vật sinh sôi, phát triển. Một số lễ hội khác thì theo tính chất ngành nghề như lễ cầu yên, cầu ngư của cư dân vùng biển.

Lễ vong nhân – xá tội, có nơi gọi là tế thập loại chúng sinh. Ở Tiên Điền, lễ này phần lớn là do những gia đình làm nghề sát sinh bỏ tiền, của đứng ra tổ chức để mong được xá tội sát hại súc vật. Kết thúc phần lễ, có phần hội gọi là “đàn chẩn tế”. Quả thật, ở Nghi Xuân, trước đây, mỗi năm không biết có bao nhiêu lễ hội. Song, có 2 lễ hội cần được bảo tồn, phát huy, đó là cầu khoa ở xã Tiên Điền, khai canh (dẫn hoa lễ phật diễn trò sĩ, nông…) của xã Xuân Thành.

Đại lễ cầu khoa được tổ chức ở Văn Thánh, nơi thờ đức Khổng Tử và những danh nhân khoa bảng nổi tiếng trong vùng. Người khởi xướng thiết lập Văn Thánh là cụ Nguyễn Nghiễm, thân phụ Đại thi hào Nguyễn Du. Đại lễ thường tổ chức vào 2 năm Mão và Dậu. Hàng năm, chưa đến đại lễ thì quan chức và các dòng họ khoa bảng, gia đình có con em trước khi đi học, đi thi đều thiết lễ đến Văn Thánh tế tự. Lễ ca ngợi tình bạn và tôn vinh đạo học. Ban ngày, các cụ trong nhà đàm đạo thơ văn, ngoài sân đánh cờ tướng. Lễ có khi kéo dài 2, 3 ngày, đêm. Ở xã Phan Xá và Đan Phố, người ta lại tổ chức lễ cầu khoa ở Văn Miếu của làng (theo Nghi Xuân địa chí).

Lễ khai canh có hai phần: Lễ và hội. Phần lễ là phần dẫn hoa lễ phật tại chùa Đà Long. Hoa được làm bằng những sợi tre, vót tơi mịn như bông. Sau đó, đem nhuộm phẩm màu, rồi kết thành mâm hoa, cỗ hoa, đủ màu sắc. Cùng với hoa, có các phẩm vật do dân làng làm ra, chủ yếu là oản, các loại hoa quả. Ban chủ lễ có bộ phận chấm điểm cỗ hoa của các làng. Nội dung tế tự là ca ngợi công đức các đức phật anh linh, cầu mong độ trì cho dân làng thái bình, thịnh vượng; mưa thuận, gió hòa; học hành, thi cử đỗ đạt, làm ăn phát đạt.

Phần hội được các làng đầu tư hết sức công phu. Mỗi làng đảm nhận công việc của một nghề (nội dung gần giống hội trình nghề của các tỉnh phía Bắc).

Trước hết là chọn những người có thanh, sắc để sắm vai những chàng trai làng nghề đi hỏi vợ, thanh để hát những nội dung trình nghề, phần lớn lời ca được viết theo thể thơ Đường luật (tứ tuyệt và bát cú). Cùng với phần học hát, học diễn còn phải chuẩn bị đạo cụ cho phần rước như:

– Nông thì trâu cày, nghé cưỡi và sản vật tiêu biểu của nhà nông.

– Ngư thì thuyền lưới, tôm, cua, cá, ốc, sản vật biển quê.

– Công thì rìu, cưa, cui, đục của nghề mộc.

– Sĩ thì bầu rượu, túi thơ, rương sách.

– Thương thì vải vóc, tơ lụa và những hàng mỹ nghệ.

Một nhân vật không thể thiếu là vai hề của các chàng rể. Hội vui còn nhờ tài năng của vai hề. Sân khấu của hội được thiết kế trên 2 chòi cao để người xem xa gần đều trông thấy, 1 chòi của quan xã nghe các chàng trai báo công. Một chòi của cha con ông trưởng giả kén rể gả chồng.

Hiện nay, Nghi Xuân nói riêng, toàn tỉnh nói chung đang đẩy mạnh công cuộc xây dựng nông thôn mới. Việc khôi phục và phát huy lễ hội cầu khoa và lễ khai canh là hết sức cần thiết để phục vụ nhiệm vụ kinh tế – chính trị và đời sống văn hóa của nhân dân theo tinh thần Nghị quyết Trung ương V (khóa VIII): “Xây dựng, phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”.

Nguyễn Ban