Sông Lam chảy bên núi Hồng. Thiên nhiên ban tặng cho mảnh đất này một mối tình duyên sông núi bao đời quấn quýt bên nhau. Dòng chảy giữa hai ngọn núi, bờ bắc là núi Dũng Quyết, bờ nam là núi Ngũ Mã, núi Cô Độc, núi Lão Quân nối liền dãy Hồng Lĩnh chạy ngang ra biển. Cầu Bến Thủy vắt qua sông Lam, nối đôi bờ nam bắc nối biết bao niềm vui nơi thị thành đô hội. Đứng trên cầu ngắm dòng sông xanh như một dải lụa màu thanh thiên vắt qua. Mặt nước phẳng lặng như một chiếc gương soi khổng lồ . Chiều thu, trời xanh biếc, điểm những gợn mây trắng in bóng xuống dòng sông. Bóng mây trời lồng bóng núi vẽ một bức tranh thủy mặc có cảnh sắc tuyệt đẹp. Hoàng hôn buông xuống, mặt trời gác rặng núi Trường Sơn xa thăm thẳm. Những tia nắng cuối ngày hắt xuống mặt nước sông Lam phản chiếu ánh hào quang sáng rực màu hồng ngọc. Ráng hồng hoàng hôn nhuộm đỏ cây cối, làng mạc, nhà cửa ven sông. Người qua cầu Bến Thủy, áo đỏ tựa ráng pha.
Sông Lam xưa gọi là sông Thanh Long, thấy chép trong bản đồ Hồng Đức, đời vua Lê Thánh Tông. Tên gọi Thanh Long xuất xứ từ một huyền thoại được chép trong sách “ Quảng Dư Ký”. Chuyện kể, ngày xưa có người họ Trần đi đến bờ bắc thì trời tối. Chợt thấy một cái cầu, ông Trần đi sang sông, nhưng khi sang đến bờ nam, nhìn lại thì không thấy cầu đâu nữa, nhân đó đặt tên sông này là Long Khê, nghĩa là khe Con Rồng. Vua Lê Thánh Tông trên đường chinh phạt nước Chiêm Thành, khi qua sông Lam đã để lại câu thơ : “ Thanh Long triều ngập nước băng trời”.
Sông có lưu vực rộng, có nhiều dòng suối nhỏ ở miền tây xứ Nghệ chảy vào hai dòng chính rồi nhập vào sông Cả tại chân núi Hồng Lĩnh, phía trước cầu Bến Thủy. Dòng thứ nhất bắt nguồn từ Mang Thìn, phía nam huyện Kỳ Sơn tỉnh Nghệ An chảy về xuôi theo hướng đông, qua các huyện Anh Sơn, Đô Lương, Thanh Chương, Nam Đàn, Hưng Nguyên…rồi ra cửa Hội. Dòng thứ hai bắt nguồn từ vùng núi Hương Khê và Hương Sơn, gọi là sông Ngàn Phố, sông Ngàn Sâu, hợp lưu tại bến Tam Soa thành sông La chảy xuống. Sông La hợp dòng với sông Cả tại ngã ba Bấn xã Xuân Lam thuộc địa giới huyện Nghi Xuân. Dòng chảy qua phía đông xã Hưng Châu, phía tây xã Hưng Nhân rồi rẽ hướng đông chảy xuống bên núi Dũng Quyết ngày xưa gọi là sông Rum. Kể từ đoạn sông chảy dưới chân núi Tháp Sơn cạnh đền Chợ Củi ở xã Xuân Hồng. Bờ tây dòng sông là mạch đất, xưa các làng cư trú liền nhau, được phân cách bằng một con suối nhỏ, nhưng hiện nay các làng này không còn nữa. Dòng chảy trước đây đã bị bão lụt bồi lấp, chỉ còn một dòng chảy phía tây xã Hưng Nhân. Theo Nghi Xuân địa chí, dòng sông Cả từ núi Tháp Sơn đến núi Da Lách đều nằm ở phía đông các làng Do Nha, Mỹ Dụ chảy xuống rồi đi vòng quanh phía tây bắc địa giới huyện Nghi Xuân cũ . Hai bên bờ sông có nhiều dòng suối nhỏ từ núi Hồng Lĩnh đổ ra sông cái. Từ núi Da Lách, núi Dũng Quyết, sông Lam chảy theo hướng đông bắc thông dòng ra cửa Hội Thống.
Dòng Lam chở nặng phù sa, bồi đắp cho đồng bằng đôi bờ đất ven sông thêm màu mỡ, tạo nên vựa lúa đồng bằng xứ Nghệ. Vào mùa hè, mưa nguồn tây Trường Sơn chảy vào các khe suối đông Trường Sơn nhập vào lưu vực sông Lam đổ về xuôi. Nước sông Lam đục màu đất đỏ ba-zan, người dân ven sông gọi là nước sa. Mùa lũ, dòng sông Lam hung dữ gầm gào như những đàn giao long nổi trên mặt nước. Dòng sông chứa nhiều huyền thoại người xưa trị thủy, diệt thuồng luồng, chế ngự thiên nhiên đưa lại bình yên cho nhân dân. Tương truyền tại bến đò Da Lách ngày nay cầu Bến Thủy vắt qua xưa có một con thuồng luồng hung dữ. Mỗi khi thuyền bè qua sông, thuồng luồng gây sóng gió lật thuyền để bắt người ăn thịt. Với quyết tâm trừ hiểm họa cho dân, vào thời Lê trung hưng, có người là Toán Nham hầu Đậu Vĩnh Trường, quê ở xã Xuân Viên quyết lặn xuống sông đánh nhau với thuồng luồng. Kết quả ông đã đâm chết được thuồng luồng, nhưng Đậu Vĩnh Trường cũng mất vì nhiễm phải độc của nó. Nghe tin ông mất, nhà vua và nhân dân thương tiếc lập đền thờ ông tại quê nhà Xuân Viên, quanh năm hương khói phụng thờ. Nhờ có Đậu Vĩnh Trường mà từ đó về sau thuyền bè qua lại bến đò Da Lách được bình yên.
Khi màn đêm buông xuống, đèn điện bật sáng lung linh. Đứng trên cầu ngắm mặt sông, ta ngỡ mình đang ở trong cung điện của vua Thủy Tề long lanh đáy nước. Sóng nước sông Lam đưa ta vào huyền thoại buổi tổ tiên khai sơn phá thạch, dựng làng mở đất . Đêm ven sông yên tĩnh lạ thường. Ta nằm nghe bà kể chuyện cổ tích trong làn gió thổi xôn xao cùng tiếng mái chèo rẽ nước trên sông soàn soạt. Nhịp gõ cành cạch của ngư phủ đuổi cá từ thuyền chài đánh cá trên sông Lam vọng lại thật ấm áp. Một giọng đò đưa xứ Nghệ ngọt ngào đằm thắm cất lên, xôn xao cả vùng sông nước mênh mang, vang xa trong đêm thanh bình./.
Đặng Viết Tường
Khối 1 – Thị trấn Nghi Xuân- Hà Tĩnh
