Vùng đất miền Trung nói chung và Hà Tĩnh nói riêng có đặc điểm “mới mưa đã lụt, vừa nắng đã hạn”, do đây là dải đất hẹp, địa hình dốc và chia cắt mạnh bởi nhiều sông suối. Mặt khác là nơi hứng chịu mưa bão và lũ lụt dữ dội nhất so với các vùng trên cả nước. Đặc biệt, trong số 3 dự án thủy điện đã đưa vào vận hành, có 2 dự án Thủy điện Hương Sơn và Hố Hô đều nằm trong rừng phòng hộ đầu nguồn xung yếu, thuộc vùng đệm và cạnh vùng đệm Vườn Quốc gia Vũ Quang, nên sự tác động nhiều mặt đến môi trường và xã hội là điều khó tránh khỏi.

Trước hết là dự án Thủy điện Hố Hô có tổng mức đầu tư trên 392 tỷ đồng, do Công ty Cổ phần Đầu tư và Phát triển điện miền Bắc 1, thuộc Công ty Điện lực I làm chủ đầu tư theo hình thức BOO. Công trình gồm 2 tổ máy có tổng công suất 13 MW, dung tích 38 triệu m3, diện tích lưu vực lòng hồ trên 265 ha. Điều khu biệt của dự án này là thân đập và nhà máy nằm trên đất của xã Tân Đức, huyện Hướng Hóa (Quảng Bình), song toàn bộ diện tích lòng hồ và hệ thống xả lũ lại nằm trên đất của xã Hương Liên, huyện Hương Khê (Hà Tĩnh).

Thủy điện Hố Hô, Hà Tĩnh (Ảnh: Hoàng Chiên/ThienNhien.Net)

Tháng 4/2010 Thủy điện Hố Hô được chính thức đưa vào vận hành, đến tháng 10 năm ấy xảy ra sự cố nước lũ tràn qua đỉnh đập 1,5 m, hình thành một quả “bom nước” khổng lồ treo trên đầu gần 20.000 dân nơi đây, làm các cấp các ngành từ Trung ương đến địa phương đều bàng hoàng, còn người dân địa phương vùng hạ du cho đến nay vẫn còn kinh hãi.

Ông Nguyễn Văn Việt, Phó Chủ tịch UBND huyện Hương Khê-người đã từng 10 năm tham gia xây dựng Nhà máy Thủy điện Hòa Bình nhớ lại: Ngày 4/10/2010, nước từ thượng nguồn cuồn cuộn đổ về với cường độ cực lớn, nhưng cửa xả lũ của Nhà máy Hố Hô do mất điện trong khi không có nguồn điện dự phòng, nên chỉ mở được 1/3 cửa của 3 cửa xả dẫn đến có nguy cơ vỡ đập do khoảng 40 triệu m3 nước tích tụ lại. Đích thân Bí thư Tỉnh ủy và Chủ tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh lúc bấy giờ đã trực tiếp lên tận hiện trường để chỉ đạo, phương án xấu nhất được tính đến là dùng mìn phá cửa xả lũ để cứu hàng chục ngàn dân ở hạ du.

Vào thời điểm “ngàn cân treo sợi tóc” thì mưa ngớt dần, nguồn điện cũng sớm được khắc phục nên toàn bộ 3 cửa tràn xả lũ của Nhà máy Thủy điện Hố Hô được rộng mở, giải phóng cho khối lượng nước cực lớn trong hồ chứa đẩy lùi nguy cơ vỡ đập. Song hậu quả của nó đã làm 2 người chết, hàng trăm trâu bò bị cuốn trôi, nhiều xã vùng hạ du như Hương Trạch, Phúc Trạch, Hương Đô, Lộc Yên, Phương Mỹ, Phương Điền, Hà Linh, Hương Thủy…thuộc huyện Hương Khê ngập chìm trong biển nước sâu từ 1-2 m, riêng trụ sở UBND huyện nước ngập cả bàn làm việc. “May mắn là đập bê tông trọng lực của Hố Hô được thiết kế và xây dựng tử tế. Nếu mà vỡ đập thì không thể nào tính đếm hết thiệt hại”-ông Việt nói.

Dù thoát khỏi “đại họa” đã hơn 3 năm, nhưng hậu quả do Thủy điện Hố Hô gây ra vẫn hiển hiện trong cuộc sống hàng ngày của người dân nơi đây. Dọc theo sông Ngàn Sâu, thi thoảng lại hiện ra những cột đo lũ ghi lại ngấn nước của trận “đại hồng thủy’ tháng 10/2010. Còn ở xã Hương Trạch kể từ sự kiện khủng khiếp đó đến nay tổng cộng có 10 hộ phải di dời, do sạt lở bờ sông đã “ăn” vào tận móng nhà. Đến thăm gia đình ông Trần Tiệp ở xóm Ngọc Bội có 2 sào vườn chuyên canh bưởi, hiện giờ đã bị sạt lở mất 50% diện tích. Ông ngậm ngùi: “Nếu Nhà nước không xây kè bờ sông thì 2 năm nữa không những vườn cây, mà nhà cửa của gia đình tôi cũng sẽ không còn!”.

Được ông Nguyễn Văn Loan, Phó Chủ tịch UBND xã dẫn đi “mục sở thị” những điểm sạt lở trên sông Ngàn Phố thuộc xã quản lý, mới thấu hết nỗi khổ của 280 hộ dân xóm Tân Dừa và Tân Thanh khi mùa bão lũ về. Bà Nguyễn Thị Cúc ở xóm Tân Dừa than: “Nhà tôi ở bên kia sông, trước kia mùa lũ cũng vài ba lần bị tắc cầu do nước dâng. Nhưng từ khi có Thủy điện Hô Hô thì cứ xả nước là cầu Tân Dừa bị ngập. Khổ nhất là bọn trẻ đi học bên này sông không muộn học thì cũng vạ vật chờ nước rút mới về nhà được”.

Cầu Tân Dừa là cầu tràn kết cấu bê tông đã được xây dựng cách đây gần 10 năm, hiện đã bị mưa lũ xói lở nghiêm trọng và cũng là cây cầu duy nhất của xã chắn ngang sông Ngàn Sâu đầy trắc trở này. Nhưng vẫn là điều mong ước đối với người dân xã Phúc Trạch kế bên, bởi người dân 5 xóm của xã muốn qua sông đều phải xắn quần lội bộ. Trong khi nguồn thu chính của họ là 800 ha đất bên hữu ngạn sông Ngàn Phố, bao gồm 42 ha lúa, 70 ha màu, số còn lại là rừng.

Bà Trần Thị Hà, Chủ tịch UBND xã Phúc Trạch bức xúc: “Cứ khoảng 9 giờ sáng và 6 giờ chiều là Nhà máy Thủy điện Hố Hô xả nước, làm sản xuất của người dân bị đảo lộn. Không rõ khi Nhà máy hoạt động thường xuyên thì qua sông còn khó như thế nào?”. Địa phương cũng đã quy hoạch dãn 50 hộ dân sang bên kia sông để phát triển kinh tế trang trại và chăn nuôi tập trung, đồng thời xây dựng bãi chứa rác thải nhưng đành phải hoãn lại vô thời hạn vì ngập lụt bất thường và không có cầu.

Còn về phía các nhà đầu tư xây dựng Thủy điện Hố Hô cũng không thu được lợi lộc gì từ công trình này, vì đến thời điểm này Nhà máy vẫn chưa được vận hành trở lại. Từ tháng 10/2010 đến nay, riêng khắc phục sự cố “đại hồng thủy” các nhà đầu tư cũng đã mất đứt 78 tỷ đồng. Nếu tính trung bình mỗi con bò thịt ở đây trị giá 12 triệu đồng thì trong 3 năm qua, Nhà máy đã “ngốn” mất 6.500 con bò. Chưa kể trong thời gian đó còn phải “nuôi” bộ máy quản lý của Nhà máy. Theo tính toán của anh Nguyễn Doãn Sơn, Trưởng Phòng kỹ thuật, với tuổi thọ 50 năm, ước tính phải mất trên 20 năm vận hành Nhà máy mới có lãi?

Ông Hoàng Quốc Huấn, Phó Chi cục trưởng Chi cục Kiểm lâm nhận xét: Làm thủy điện chắc chắn sẽ làm mất đáng kể diện tích rừng, riêng vùng lòng hồ rừng bị mất vĩnh viễn, trong khi các dự án trồng bù lại rừng của các nhà đầu tư thủy điện vẫn “nằm trên giấy”. Để xây dựng Nhà máy Thủy điện Hương Sơn, Hà Tĩnh phải chuyển đổi mất trên 251 ha rừng; Nhà máy Thủy điện Hố Hô “ngốn” gần 138 ha rừng và hầu hết đều là rừng phòng hộ đầu nguồn xung yếu. Vì vậy, chắc chắn sẽ làm tăng nguy cơ hạn hán và lũ quét, phá vỡ cân bằng và đa dạng sinh học, đe dọa tính mạng và tài sản của người dân vùng hạ du nếu không may xảy ra sự cố như Thủy điện Hố Hô vừa qua, chưa kể vì mở đường vào Nhà máy, vô tình tạo điều kiện cho “lâm tặc” phá rừng.

Thủy điện Hương Sơn công suất 33 MW nằm trên đầu nguồn sông Nậm Chốt thuộc xã Sơn Kim 1, huyện Hương Sơn hoàn thành và đi vào hoạt động từ tháng 1/2011, nhưng qua thanh tra hiện vẫn còn tồn tại 10 sai phạm về đất đai, môi trường, tài nguyên nước và khí tượng thủy văn, an toàn hồ đập và phòng chống lũ bão. Riêng về nghĩa vụ tài chính, Công ty Cổ phần Thủy điện Hương Sơn nợ đọng thuế tài nguyên nước 789.339.412 đồng.

Do đó, tại Kết luận thanh tra số 277 ngày 26/7/2013 do ông Lê Đình Sơn, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh ký đã ghi rõ: Yêu cầu Công ty khẩn trương khắc phục 10 sai phạm nêu trên và hoàn thành trước ngày 30/8/2013. “Nếu trong trường hợp chưa xử lý xong một số các việc nêu trên đây thì yêu cầu Công ty tạm dừng không được phát điện”. Nhưng liệu tỉnh “có đánh trống bỏ dùi” hay không thì vẫn chưa dám chắc. Vì cho dù đã năm lần bảy lượt gọi điện đề nghị được làm việc với Công ty Cổ phần thủy điện Hương Sơn, nhưng cũng từng ấy lần lãnh đạo Công ty đều viện mọi lý do thoái thác, còn ba ri e chắn đường vào Thủy điện Hương Sơn đã bị khóa bằng một chiếc khóa to tướng mới tinh?!.