Một nhân vật kiệt xuất của lịch sử Việt Nam, được nhân dân tôn thờ sùng bái về thơ văn, quân sự, thuỷ lợi về lòng thương dân yêu nước và lối sống thẳng ngay, khảng khái. Để “xứng danh gì với núi sông” như tướng công hằng mong muốn, cả Nghi Xuân đang dồn mọi tâm sức, trí tuệ xây dựng quê hương. Vườn cũ một thời ông đã sống Ông Nguyễn Công Tuấn – hậu duệ đời thứ 5 của Tướng công Uy Viễn Nguyễn Công Trứ kể lại rằng: “Lúc cụ Trứ giã từ mũ áo, để trở về vui thú điền viên cảnh tuổi già (năm 1848), ông trở lại cội nguồn quê hương làng Uy Viễn. Triều đình nhà Nguyễn và nhân dân Tiền Hải, huyện Kim Sơn (Thái Bình) thời ấy ghi nhận công lao vĩ đại của con người “kinh bang tế thế” này đã góp tiền tậu cho ông dăm mẫu ruộng và xây một ngôi nhà bằng gỗ tốt kiên cố”. Nói đoạn, ông Tuấn dắt tôi đi vào bảo: “Lâu nay sách báo nói nhiều về thân thế và sự nghiệp cụ nhưng chưa một ai đề cập tới cụ khi về hưu ở chốn nào, anh đi cùng tôi xem lại vườn cũ”. Tôi rảo bộ theo ông Tuấn, chỉ trong khoảnh khắc đã đến dấu tích xưa. Nhà cũ sau hàng trăm năm giờ đã lưu lạc đi đâu mất, nhưng giếng nước sinh hoạt của gia đình tướng công vẫn còn. Giếng nước sâu khoảng 4 mét, đáy giếng được làm theo hình vuông, dưới lát bằng gỗ. Mạch nước dồi dào, dù mùa hạ hay mùa đông cũng không bao giờ cạn. Thành giếng được cấu trúc hình tròn với các chất liệu kết dính vôi, mật, sỏi, hàu… Cụ Nguyễn là người thương dân và thích gần dân nghèo nên khi xây giếng xong, cụ mở thêm đường qua ngõ để bà con làng Uy Viễn tiện ra gánh nước. Hồi ấy vào những năm trời đại hạn, giếng nước có nguồn mạch khoẻ ngỡ vòi con long đất phun lên. Ngày và đêm dòng người làng xa, xóm gần lũ lượt mang vò, nồi đồng, nồi đất để gánh nước về ăn. Tiếng gầu va vào thành giếng, tiếng những bàn chân nện gót thình thịch nhiều lúc gây phiền tới bữa ăn giấc ngủ của cả nhà cụ Nguyễn, nhưng tướng công chẳng lúc nào tỏ thái độ phật lòng, trái lại ông thích gần họ, vui vẻ kể chuyện hài, đọc thơ phú cho họ nghe. Bà Ngô Thị Thanh Bình – người hiện đang ở trên vườn cũ của cụ Nguyễn Công Trứ tiết lộ với tôi: “Hễ lúc nào giếng nước đục như nước vo gạo là trong làng có điềm rủi và có người “đi’’. Điều tâm linh khó ai cắt nghĩa nổi, nhưng lòng thành kính với tướng công xây giếng đã trở thành ý thức tự giác của dân làng từ xa xưa cho tới bây giờ. Giếng được gia đình bà Bình gia cố thêm một ít ximăng phần trên, hiện trạng vẫn nguyên như cũ. Đầu tháng và ngày rằm nhiều người vẫn tới đây hương khói. Từ giếng vòng sang phía tay phải, tôi đặt chân lên nền nhà cũ của cụ Nguyễn. Đây không phải là “một vùng cỏ áy bóng tà”mà là một ngôi nhà cấp bốn khang trang, thoáng mát của bác Nguyễn Xuân Đồng. Bác Đồng bảo tôi: “Cụ Trứ ngày xưa là người tài giỏi giúp dân, giúp nước được nhiều việc. Riêng về thuỷ lợi cho đến bây giờ các nhà khoa học vẫn thầm phục tư duy lớn của Dinh điền sứ Nguyễn Công Trứ. Nhờ ông chỉ đạo và tổ chức khai khẩn mà nhân dân Tiền Hải (Thái Bình) Kim Sơn (Ninh Bình)… có hàng vạn mẫu ruộng. Khi về quê cụ vẫn sống thanh bạch, đạm bạc nhưng tâm hồn phóng túng, lãng mạn thi nhân”.

Bàn thờ Nguyễn Công Trứ.Phía đông vườn ngày xưa là một hồ nước rộng và sâu có nhiều loại cá tự nhiên sinh sản. Hồ này đã trở thành niềm đam mê của cụ Nguyễn Công Trứ cùng bạn bè đồng môn. Những chiều hạ nóng nực cùng nhau bơi lội và câu cá, những đêm trăng thanh cùng nhau ngồi thưởng thức trà ngon, rượu ngon và ngâm thơ vịnh nguyệt. Thành hồ được ghép bằng đá hoa xanh, nhưng bây giờ đã được khoả lấp.Hơn một thế kỷ đi qua, tuy nhà cũ không còn nhưng tướng công hẳn vui lòng mát dạ vì vườn xưa của tướng công, những cư dân chung sống ở khu vực này rất đỗi yêu thương và đoàn kết. Khu vườn rộn tiếng chim ca, sum suê cây trái và nở đầy những giàn hoa tím. Ca trù thổn thức trái tim yêu Tôi bước vào khu di tích đền thờ Nguyễn Công Trứ khi bóng chiều đã ngả nhưng trong nhà ánh điện sáng lung linh vẫn nhìn rõ được sắc màu, đường nét của từng kỷ vật. Đền thờ tướng công được tôn tạo lại uy nghi và thành kính. Trên phiên bản cũ có xây dựng thêm một nhà hát ca trù. Một bức tượng đồng nặng hơn 4 tạ của một nhóm người sùng kính ông, tự nguyện góp tiền thuê thợ đúc và đưa tặng dòng họ Nguyễn kỷ vật thiêng liêng này. Trong khói hương lan toả, tôi vẫn nhận diện được thần sắc bức tượng qua đôi mắt của người hùng cương trực và khảng khái. Một chiếc phản đá khá đẹp mà cụ Nguyễn thường nằm, sau bao năm lưu lạc được Phòng Văn hoá huyện Nghi Xuân và con cháu sưu tầm, chuộc lại được đặt ngay giữa sân. Tương truyền tướng công là người rất mê ca trù, ông đã cùng các ca nương ngồi chung chiếu đánh đàn đáy và hát ca trù đến tàn canh. Những bài hát do ông sáng tác như “Yêu hoa”, “Hồng hồng, tuyết tuyết ” vẫn sống mãi với thời gian, bây giờ lớp hậu duệ hát lại vẫn xao xuyến lòng người. Canh cánh với bản sắc văn hoá dân tộc và thức dậy hồn quê hương với những cái hay cái đẹp, cách đây hơn mười năm, ông Bùi Tùng Phong lúc đó làm Chủ tịch UBND huyện đã có một suy nghĩ khá độc đáo: “Muốn gây ấn tượng cho du khách phải làm sống lại Nguyễn Du bằng lẩy Kiều, Nguyễn Công Trứ bằng ca trù”. Suy nghĩ của vị chủ tịch này đã hoà nhịp tâm thức cộng đồng. Nhen lên cái nôi ca trù bắt đầu từ làng Cổ Đạm, ngôi làng mà Tướng công Uy Viễn thời trẻ đã thả hồn mình theo nhịp phách và mơ màng với má đào, mày liễu các ca nương. Dầu bóng người cùng gánh hát đã khuất nẻo xa xăm trong thăm thẳm thời gian, nhưng chắc chắn ông rất mãn nguyện bởi làng Cổ Đạm không còn hiu hắt, nghèo đói nữa.Những ca nương thời hiện đại trong cuộc sống đời thường có thể là học sinh, sinh viên, cán bộ công chức mặc quần bò áo phông, tay cầm di động. Không e thẹn như ca nương cổ bận áo nâu, váy sồi nhưng khi vào chiếu hát ca trù, tất cả đều cùng một sắc phục. Họ hoá thân vào ca trù như linh hồn ca nương xưa đã nhập vào lòng họ. Luyện từ cách đứng, cách ngồi, cách đưa đàn đến giọng hát đều phải đổ mồ hôi với cuộc thử tài, thử sức này. Hạnh phúc cho làng Cổ Đạm còn những nghệ nhân ca trù xấp xỉ bát thập, những mẹ Mơn, mẹ Nga vẫn không từ chối khi được mời tham gia dạy hát.Có những người am hiểu sâu sắc về ca trù và truyền nghệ thuật ca trù cho lớp hậu duệ thật đáng quý. Từ Câu lạc bộ ca trù làng Cổ Đạm, huyện Nghi Xuân đã xây dựng được Câu lạc bộ ca trù Nguyễn Công Trứ. Anh Nguyễn Hải Nam – Trưởng phòng Văn hoá huyện cho biết: “Câu lạc bộ tuy mới ra đời và có 10 người, do anh Võ Thanh Tuấn làm chủ nhiệm nhưng hoạt động khá sôi nổi. Các ca nương Thuỳ Vân, Thị Nết, Hồng Xanh, Phương Anh, Thu Hà tuy tuổi đời còn rất trẻ nhưng họ thực sự đam mê lại có năng khiếu. Hy vọng sẽ thu hút khán giả trong những lần công diễn giữa đám đông”.Tôi hiểu cụ Nguyễn Công Trứ thích sống vui và ca trù là thú vui theo suốt cuộc đời cụ. Khi nhà hát ca trù đã dựng lên tại khu di tích đền thờ cụ, đêm hội ca trù sẽ làm thổn thức trái tim yêu. Tiếng ca trù khoan thai, trầm trầm và man mác vọng vào ánh trăng, đan vào tiếng gió. Hát ca trù để da diết yêu quê, để da diết yêu người, để xoá đi những hận thù, bon chen, mặc cảm. Ca trù là linh hồn của cụ, là linh hồn của quê. Phải xứng danh gì với núi sông Từ trên đỉnh núi Hồng nhìn xuống đất Nghi Xuân, phong cảnh sơn thuỷ hữu tình. Núi Hồng thời cụ sống chỉ có sim mua nở trên đất cằn, lúc buồn cụ Nguyễn vẫn muốn mình làm “cây thông đứng giữa trời mà reo”. Bây giờ một dãy non Hồng trùng trùng điệp điệp thông xanh. Cụ đã từng tự khuyên mình và khuyên người:”Đã mang tiếng ở trong trời đất Phải có danh gì với núi sông” Hai mươi năm đổi mới, đất Nghi Xuân quê cụ đã làm được nhiều việc có ý nghĩa với tên tuổi của cụ và có danh với núi sông. Từ làng Uy Viễn xuống Tiên Điền, Hội Thống hay vào Cương Gián rồi quay ngược phía Gia Lách, đâu đâu cũng thấy những thôn xóm sầm uất người dân ở chỗ nào cũng tính chuyện làm ăn. Điều mừng nhất là trong cơ chế thị trường nhưng tình làng nghĩa xóm vẫn mặn nồng như xưa. Nhiều xã, nhiều làng đang tập trung xây dựng nông thôn mới. Bí thư Huyện uỷ Hoàng Đình Hà nói: “Huyện muốn vươn lên mạnh trước hết làng xã phải mạnh. Mục tiêu phát triển kinh tế – văn hoá – du lịch đều cơ bản xuất phát từ sức dân và lòng dân”. Dân còn nghèo thì mọi đường đi, nước bước ắt hẳn sẽ khó khăn. Chính vì thế mà điểm nút gỡ đầu tiên là phải xoá đi hộ nghèo. Giúp dân không còn nhà tranh tre dột nát, giúp dân không còn cảnh ngày ba tháng tám phải xách mủng đi vay rồi mới tính đến chuyện đường bêtông hoá, kênh mương hoá nội đồng, chuyện xã hội hoá giáo dục được. Ngay làng Uy Viễn của cụ nay là xã Xuân Giang đã thay da đổi thịt từng ngày. Đường làng được rải thảm nhựa khắp ngõ ngang lối dọc. Nhà cao tầng các công sở, nhà cao tầng của dân mọc lên san sát. Hộ nào cũng có truyền hình, nhiều gia đình mắc điện thoại, đến trẻ em cấp tiểu học cũng biết sử dụng máy vi tính, truy cập mạng. Chợ Giang Đình đủ các mặt hàng. Cứ mỗi sáng mỗi chiều lại tấp nập thuyền neo đậu bến quê, ríu rít học sinh cắp sách tới trường.


Phan Thế Cải

Lao Động