Di tích LSVH cấp Quốc gia đền thờ Nguyễn Văn Giai tại xã Ích Hậu, huyện Lộc Hà

Theo sách “Thiên Lộc Huyện Chí” của Lưu Công Đạo thì Nguyễn Văn Giai là người đặc biệt thông tuệ, 5 tuổi đã biết chữ nghĩa, 9 tuổi biết làm văn, 15 tuổi viết bài phú : “ Con trân trên nghiên mực”. Năm 16 tuổi ông được gia đình ra Thăng Long tìm thầy giỏi rèn dũa kinh sử để sau này có cơ hội giúp nước yên dân. Tuy học tập trên đất nhà Mạc, nhưng tư tưởng “phò Lê diệt Mạc” luôn hiện hữu trong tâm trí Nguyễn Văn Giai. Bấy giờ ở Phù Lưu có hoàng giáp Phan Đình Tá vốn là thần tử nhà Lê quy thuận nhà Mạc in trên cờ 4 chữ “ lưỡng triều tể tướng”. Tức chí Nguyễn Văn Giai làm diều viết 4 chữ “ thiên cổ tội nhân” lên thân diều để đối đáp lại.  Ông cho rằng nhà Mạc là phản nghịch, ngụy triều, nhà Lê là triều đại chính thống đại diện cho đất nước. Vào năm 1571, để thử sức học tài năng của mình ông tham gia kỳ thi hương Sơn Nam và đỗ hương giải nhưng không dự kỳ thi Hội do nhà Mạc mở. Năm 1579, niên hiệu Quang Hưng thứ 2, triều Lê Thế Tông, ông  đã về trấn Nghệ An dự thi hương và đỗ giải nguyên. Tháng 8 năm Canh Thìn (1580) triều đình Lê – Trịnh lập khoa thi Hội đầu tiên ở hành cung An Trường , sách Vạn Lại , lấy Nguyễn Văn Giai đỗ tiến sĩ xuất thân. (Khoa thi này có 4 người thi đỗ tiến sĩ , 2 người đỗ đồng tiến sĩ).

Sau đó ông được triều đình Lê – Trịnh bổ dụng chức quan Hàn lâm viện. Là bậc tài trí hơn người, ông được Tiết chế Trịnh Tùng trọng dụng  luôn giữ bên cạnh để bàn mưu định kế đánh dẹp nhà Mạc. Năm 1581, Mạc Đôn Nhượng đưa quân vượt biển đánh phá huyện Quảng Xương, đóng quân ở núi Đường Nang, ông bàn với Tiết chế Trịnh Tùng chia quân làm 3 đạo đánh mạnh vào chổ hiểm yếu làm quân Mạc đại bại, tan vỡ tháo chạy về kinh ấp. Từ đó về sau quân Mạc không dám vượt biển vào dòm ngó, cướp bóc Thanh Hóa, Nghệ An nữa. Khi thưởng công trận Đường Nang, Nguyễn Văn Giai được thăng chức đề hình giám sát ngự sử. Cũng từ đây quân Lê – Trịnh nhiều lần tiến ra bắc quấy rối làm quân Mạc suy yếu dần. Tháng 12 năm 1591,  Tiết chế Trịnh Tùng tiến ra bắc đánh chiếm các huyện Yên Sơn, Thạch Thất…đóng quân ở Tốt Lâm. Quân Trịnh đánh nhau với quân Mạc ở xã Phấn Thượng. Trong trận này quân Mạc bị tổn thất nặng nề, Khuông Định công và Tấn quận công bị chém tại trận, 1 vạn quân Mạc bị giết, vua Mạc Mậu Hợp trốn xuống thuyền tháo chạy. Tiết chế Trịnh Tùng tiến đến đóng tại chợ Hoàng Xá và sai đại tướng Nguyễn Hữu Liêu tiến quân đến cầu Cao mé tây bắc thành Thăng Long bắn súng phóng lửa làm hiệu , đốt cháy nhà cửa làm Mạc Mậu Hợp bỏ thành chạy trốn. Tháng giêng năm 1592, quân đội Lê – Trịnh chiếm được thành Thăng Long, danh tướng Nguyễn Quyện của nhà Mạc bị bắt. Quân Mạc tháo chạy về chiếm giữ vùng đông bắc cầm cự rồi bị tiêu diệt . Quân đội Lê – Trịnh thu hồi Thăng Long.

Biển chỉ dẫn vào di tích

Xét công phò Lê diệt Mạc, Nguyễn Văn Giai được triều đình phong chức Đô đài Ngự sử kiêm Thượng thư bộ Hộ. Tiếp đó nhờ có công đến ải Nam Quan xin cầu phong và bàn việc tuế cống nhà Minh, ông được thăng thượng thư bộ Lại kiêm ngự sử đài đô ngự sử, tước hầu. Năm Kỷ Dậu  (1609) niên hiệu Hoằng Định, đời Lê Thế Tông, ông được phong tước Lễ quận công. Năm Ất Mão ( 1615) ông được thăng chức Chưởng lục bộ sự . Năm Đinh Tỵ (1617) ông được triều đình gia phong Thiếu phó . Năm 1623, chúa Trịnh Tùng ốm nặng, Trịnh Xuân và Trịnh Tráng đánh nhau giành ngôi chúa, Mạc Kính Khoan đưa hạng vạn quân từ Cao Bằng kéo về Gia Lâm. Thái úy Trịnh Tráng đưa vua Lê chạy về Thanh Hóa.  Vua Lê Thần Tông  đã đặc sai Lại bộ thượng thư chưởng lục bộ Thiếu phó Nguyễn Văn Giai mang sách vàng tiến phong Tiết chế thái úy Thanh quốc công Trịnh Tráng làm Nguyên soái thống quốc chính Thanh Đô Vương . Tráng đem quân đánh dẹp Trịnh Xuân, đuổi Mạc Kính Khoan chạy về Cao Bằng và rước vua Lê về kinh thành . Bình công định thưởng Nguyễn Văn Giai được thăng Thái phó. Mùa xuân, tháng giêng năm 1628, Lại bộ thượng thư kiêm chưởng lục bộ sự kiêm ngự sử đài đô ngự sử Thái phó Lễ quận công Nguyễn Văn Giai chết tại chức, được triều đình tặng Tư đồ, ban thụy Cẩn Độ. Vào năm 1645 đời Lê Chân Tông, được truy tặng Đại tư đồ. Niên hiệu Khánh Đức thứ 4, đời Lê Thần Tông được gia tặng Thái tể. Thời Cảnh Hưng được ban phong Anh liệt đại vương, các triều vu nhà Nguyễn đều được sắc phong Thượng đẳng thần giao cho làng xã Ích Hậu phụng sự.

Nguyễn Văn Giai có khí chất cương trực, thẳng thắn, phóng túng , có tiết tháo, không sợ quyền uy, thanh liêm, mẫn cán, thận trọng được vua chúa tin dùng , đồng liêu kính phục, nhân dân yêu mến, sử sách khen ngợi. Làm quan trải 3 đời vua 2 đời chúa, đại diện tiêu biểu của trí thức đất núi Hồng sông Lam trung thành với nhà Lê. Nguyễn Văn Giai lập được nhiều công lao giúp nhà Lê khôi phục triều đình đã mất về tay họ Mạc../.

Tiến Dũng