Chi Gia Trang và Mộng Thương Thư Trai là thư viện lớn bậc nhất xứ Nghệ của dòng họ Nguyễn Chi được xây dựng từ cuối thế kỷ 19. Nơi đây lưu giữ hơn 1 vạn cuốn sách và rất nhiều loại báo, trong đó có sách Hán Nôm thu góp từ thời cụ tổ Nguyễn Đức Chuyên.

Năm 2005, quần thể di tích này công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh.

Mộng Thương Thư Trai từng lưu giữ toàn bộ di cảo của Nguyễn Trường Tộ, toàn bộ di cảo của Nguyễn Du, “Giới hiện thi tập” của Nguyễn Trung Ngạn…

Mục đích của ông Nguyễn Hiệt Chi – người sáng lập ra Mộng Thương Thư Trai là để mở mang dân trí trong vùng, một điều mà lúc đó thực dân Pháp cấm đoán.

Mặt tiền ngôi nhà ghi rõ năm xây dựng: “Bảo Đại – 1930”

Ông Nguyễn Đức Dũng, người được giao quản lý, bảo vệ quần thể di tích Chi Gia Trang nhiều năm cho biết: “Cụ Nguyễn Hiệt Chi, còn gọi là Nguyễn Đức Thuận, hiệu là Mộng Thương (1870-1936), đỗ đầu xứ rồi đỗ Tú tài trường Bình Định (1906). Cụ từng làm ký lục, bổ ngạch Giáo thụ ở Phan Thiết, một trong những người sáng lập Liên thành thư xã, Liên thành thư quán và trường Dục Thanh. Sau hai lần bị bắt giam, cụ được chuyển về dạy chữ Hán ở trường Quốc học Huế (1917), trường Quốc học Vinh (1921-1932). Chi Gia Trang và Mộng Thương Thư Trai được cụ Nguyễn Hiệt Chi cho xây dựng trong mười năm mới hoàn thành”.

Cùng với nhà thờ họ Nguyễn Đức Lục Chi, Chi Gia Trang và Mộng Thương Thư Trai trở thành một quần thể di tích lịch sử. Nơi đây đã ghi nhận những công lao to lớn của nhiều thế hệ yêu nước, các nhà cách mạng văn hóa, khoa học nổi tiếng trong cả nước từ đầu thế kỷ 20 đến nay.

Theo Chủ tịch UBND xã Ích Hậu – Trần Quốc Trình, trước sự xuống cấp nghiêm trọng của quần thể di tích Chi Gia Trang, năm 2008, UBND huyện Lộc Hà đã hỗ trợ xã 30 triệu đồng để xây dựng hồ sơ trình xin nguồn vốn tôn tạo lại công trình. Tuy nhiên, số tiền đó không đủ để thực hiện nên xã đã trả lại huyện.

Bên cạnh giá trị lịch sử và văn hóa, quần thể di tích lịch sử Chi Gia Trang và Mộng Thương Thư Trai còn mang giá trị giáo dục, biểu trưng cho tinh thần và truyền thống hiếu học của người Hà Tĩnh. Tuy nhiên, trải qua thời gian, di tích Chi Gia Trang và Mộng Thương Thư Trai bị xuống cấp nghiêm trọng, có thể bị đổ sụp bất cứ lúc nào. Việc sớm phục hồi, tôn tạo Chi Gia Trang và Mộng Thương Thư Trai thật cần thiết.

Hoang tàn

Một số hạng mục của Chi Gia Trang có thể đổ sụp bất cứ lúc nào

Sát nách Chi Gia Trang là lối vào của một nhà dân

Ninh Hà

Báo Hà Tĩnh