Nhà thờ họ Nguyễn Mai cách thành phố Hà Tĩnh 65km về phía Tây Bắc; tọa lạc trên thửa đất 400m2 thuộc tờ số 03, bản đồ địa chính của UBND xã Sơn Hà; có kết cấu kiến trúc với hai tòa thượng, hạ điện nằm song song, ngoảnh về hướng Tây Nam; Phía trước có hồ bán nguyệt; phía sau dựa lưng vào vườn tược nhà dân thôn Hồng Hà, xa xa là đồi Châu Sơn thoai thoải, núi Kê Sơn sừng sững và dòng sông Ngàn Phố uốn quanh, tạo nên cảnh quan non nước hữu tình tuyệt đẹp.
Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, Nhà thờ họ Nguyễn Mai là công trình tín ngưỡng thờ thủy tổ họ Nguyễn Mai đã đến đây lập nghiệp vào thế kỉ XVI, hiện nay có trên 17 đời sinh sống và phát triển với 2.700 đinh và nhiều nhánh tập trung ở các xã Sơn Trà, Sơn Diệm, Sơn Tân huyện Hương Sơn; Đức Yên, Bùi Xá huyện Đức Thọ; huyện Thanh Chương, huyện Hưng Nguyên (Nghệ An)… Con cháu dòng họ Nguyễn Mai đã có nhiều công lao, đóng góp to lớn trong công cuộc xây dựng và bảo vệ quê hương. Nhiều người con tiêu biểu như tổ bá Nguyễn Mai Liệu, tổ cô Nguyễn Thị Hồng được các triều vua ban sắc phong thần, ghi nhận công lao “hộ quốc, tỉ dân” là niềm tự hào, gương học tập, phấn đấu của con cháu dòng họ và nhân dân quanh vùng. Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, nhiều con em trong dòng họ Nguyễn Mai xung phong lên đường chiến đấu bảo vệ Tổ quốc, bảo vệ nhân dân, thống nhất đất nước. Họ có 26 liệt sĩ (có 7 liệt sĩ chống Pháp). Trong thời kì hòa bình lập lại, cũng như thời kì đổi mới, hội nhập, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đã góp công góp sức hòa vào sự nghiệp chung của quê hương đất nước. Nhiều người trong dòng họ phấn đấu lao động, học tập không ngừng, nhiều người có trình độ học vấn cao, giữ nhiều chức vụ quan trọng mà Đảng, Nhà nước tin tưởng giao phó, nhiều người thành đạt có đóng góp lớn cho dòng họ và Tổ quốc.
Nhân dịp này, Đảng ủy, UBND xã Sơn Hà phối hợp với đại diện của dòng họ Nguyễn Mai tổ chức Lễ đón “Bằng xếp hạng di tích cấp tỉnh, thành phố” vào 9 giờ ngày 8/8/2014. Về Dự lễ và trao quyết định công nhận Di tích Lịch sử – Văn hóa cấp tỉnh cho Nhà thờ họ Nguyễn Mai có đại diện Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hà Tĩnh; đại diện Đảng, chính quyền huyện Hương Sơn; Đảng ủy, UBND xã Sơn Hà cùng đại diện gia tộc Nguyễn Mai và con, cháu của dòng họ Nguyễn Mai từ khắp mọi miền của Tổ quốc.
Quang Sơn
