Ngôi nhà cổ nằm ẩn trong khu vườn xanh mướt, xen lẫn giữa những ngôi nhà hiện đại, tạo nên nét hấp dẫn, cổ kính, được các thế hệ con cháu thay phiên nhau gìn giữ.

Điểm chung của những ngôi nhà cổ ở đây là đều được làm bằng gỗ, chủ yếu là gỗ lim - loại gỗ có độ bền cao. Các căn nhà thường có bố cục gian lẻ 1, 3, 5 hay 7 gian cùng với 2 chái.

Hệ thống xà, cột, kèo được khắc chạm rất tinh xảo. Đặc biệt trong mỗi căn nhà cổ được các nghệ nhân đúc tác nhiều ký tự, chữ viết ở những vị trí hết sức đặc biệt tạo nên sự kỳ bí thu hút người yêu cái đẹp.

Trong số 10 căn nhà cổ này thì căn nhà của gia đình ông Nguyễn Huy Thản ở thôn Phượng Sơn, xã Trường Lộc có tuổi đời cao nhất, trên 400 năm.

Ông Nguyễn Huy Kính (66 tuổi, ở thôn Phượng Sơn, xã Trường Lộc)- con trai của ông Nguyễn Huy Thản cho biết, theo quan niệm hồi xưa nhà không được cao hơn chùa và đình. Ngôi nhà của gia đình ông có 5 gian 2 hồi. Căn nhà phía sau dựa vào núi, trước là cánh đồng và dòng sông.

Người dân nơi đây lưu giữ những căn nhà cổ như một cách để lưu giữ những nét cổ xưa về làng quê nông thôn Việt Nam. Qua đó giáo dục con cháu biết trân quý về những giá trị của dòng họ, tổ tiên cũng như tình yêu đối với quê hương, đất nước.

Tuy nhiên, vấn đề thời gian đang là thách thức không nhỏ đối với chủ nhân những ngôi nhà này cũng như chính quyền địa phương nơi đây. Bởi, các ngôi nhà đã có tuổi đời hàng trăm năm, trong khi công tác bảo tồn, gìn giữ còn gặp rất nhiều khó khăn. Trong ảnh là phần mái ngói của nhiều căn nhà đã được thay bằng ngói mới. Điều này ảnh hưởng không nhỏ đến nét cổ kính của căn nhà

Chị Lê Thị Vân Hương, Cán bộ Văn hóa xã Trường Lộc, huyện Can Lộc cho biết: Sở VHTT&DL Hà Tĩnh đã quy hoạch 10 ngôi nhà cổ này trở thành một phần của di sản, là địa chỉ tham quan, tìm hiểu lịch sử của du khách khi đến Trường Lộc. Tuy nhiên, trải qua thời gian và sự khắc nghiệt của thiên nhiên nên những ngôi nhà này hiện nay đã xuống cấp. Nếu không nhanh chóng có phương án bảo tồn thì những giá trị văn hóa - lịch sử của các di sản này sẽ có nguy cơ biến mất.