Trước khi trùng tu (2013), chùa Tượng Sơn chỉ còn lại là một phế tích, có diện tích 1,5ha, cách khá xa khu dân cư, thuộc xã Sơn Giang, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh. Chùa tượng Sơn được xây dựng vào thời Hậu Lê, đời vua Lê Dụ Tông (đầu thế kỷ thứ XVIII) theo ý tưởng của bà Đặng Phùng Hậu, vợ của Tả hiệu điểm Tham đốc Quận công Bùi Tướng Công, là bà ngoại của đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác. Chùa được hai anh em Lê Hữu Trác và Lê Hữu Tán trực tiếp xây dựng, với mục đích thờ Phật, thờ tổ tiên hai họ Bùi và Lê Hữu.
Chùa Tượng Sơn tọa lạc ở nơi phong cảnh hữu tình, trước mặt là dòng sông Ngàn Phố, sau lưng là núi Voi sừng sững tạo cho ngôi chùa nét thanh bình. Chẳng vậy mà chùa có tên Tượng Sơn tự (chùa Núi Voi). Phía Tây chùa có dòng suối bắt nguồn từ dãy Đại Huệ, băng qua ghềnh đá, ngày đêm nước chảy ầm ầm, nên chùa còn có tên gọi nôm là chùa Ầm Ầm.
Nơi đây, những năm 1760-1786, Hải Thượng Lãn Ông đã dành phần lớn thời gian lưu lại chùa, mở phòng mạch chữa bệnh cho nhân dân khắp vùng Hương Sơn, nghiên cứu y thuật và hoàn thành nhiều tác phẩm để lại cho đời sau: Hải thượng y tông tâm lĩnh; Y trung quan kiện; Thượng kinh ký sự; Vận khí bí điển… Những tác phẩm này đã trở thành nền tảng cho y học cổ truyền ngày nay. Chùa Tượng Sơn là một trong những danh lam của Hà Tĩnh, đã được Nhà nước xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia (từ ngày 21/7/1994).
Chùa Tượng Sơn có kiến trúc ban đầu theo hình chữ Nhất, chùa đã hai lần đại trùng tu, lần thứ nhất vào năm Minh Mạng thứ 16 (1835), do Lê Hữu Ân trùng tu lại chùa Thượng, sửa chữa lại chùa Hạ, dựng gác chuông tám mái. Đến năm Tự Đức (1880), Thiền sư Thích Quảng Vận đã trùng tu, bổ sung thượng điện, kiến thiết nhà Tổ, làm nhà khách, lát sân, xây bể, lập vườn cây ăn quả.
Trải qua bao thăng trầm bể dâu của thời thế, sự tàn phá của thời gian, chùa đã xuống cấp nghiêm trọng. Theo người dân nơi đây cho biết có lúc chùa gần như chỉ còn lại túp lều tranh, duy nhất chỉ có khu lăng mộ là còn gần như nguyên vẹn. Thể theo ước nguyện của dòng họ Lê Hữu, của người dân Hà Tĩnh, nơi sinh sản và nuôi dưỡng bao nhiêu anh tài, hào kiệt, ngày 17/7/2010, Viện Bỏng Quốc gia Lê Hữu Trác đã được Bộ Y tế giao cho làm chủ đầu tư công trình đại trùng tu chùa Tượng Sơn với 28 hạng mục bao gồm: chánh điện, nhà tổ, tả vu, hữu vu, tam quan, tượng Phật bà Quán Thế Âm, bia di tích… Công trình hoàn tất và vừa khánh thành vào 23/2/2013.
Chùa Tượng Sơn cùng với các khu di tích nhà thờ; lăng mộ; tượng đài của Hải Thượng Lãn Ông được khắc 3 chữ Đức Lưu Quang và hệ thống phù điêu với dòng chữ “Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh” đã tạo nên cả một quần thể kiến trúc mang đậm dấu ấn của đại danh y. Lần đại trùng tu này là lần thứ 3 nhưng vẫn lưu giữ được những nét kiến trúc nguyên mẫu từ lần trùng tu trước (1880).
Trong một thời gian dài, chùa Tượng Sơn không có người hướng dẫn tu tập, nhận thấy nhân dân, quý phật tử quanh vùng tuy nghèo về vật chất và tiền bạc nhưng lại rất khao khát Phật pháp, nên từ khi về đây nhận chức trụ trì, Hòa thượng Thích Nhật Tự đã xây dựng đạo tràng cho phật tử từ lớn tuổi đến thanh thiếu niên sinh hoạt vào những ngày cuối tuần, tạo điều kiện để người dân, đặc biệt là lớp trẻ đến tìm hiểu, tu học Phật pháp, thực hành nếp sống hiền thiện lợi đạo ích đời
Bích Diệp
CAND
