“Bà chị nhà” là ai?Trong bức thư của Hoàng Cao Khải gửi Phan Đình Phùng đề tháng 4 năm Giáp Ngọ (1894) có viết: “Nay tôi đã thương thuyết với các quý quan: Trước hãy tha Bà chị nhà để được đến báo tin cho túc hạ và kèm cả bức thư này đường đột gửi đến túc hạ. Kính xin bực cao minh xét cho” (thư của Hoàng Cao Khải gửi Phan Đình Phùng theo Bài ngoại liệt truyện được dẫn lại trong Tổng tập văn học Việt Nam, tập 19).Vì sao trong bức thư của Hoàng Cao Khải gửi Phan Đình Phùng lại nhắc đến “Bà chị nhà”, bà là ai, phạm tội gì mà bị bắt và vì sao lại được tha? Theo Gia phả họ Phan làng Đông Thái, huyện La Sơn (nay là xã Tùng Ảnh, huyện Đức Thọ, Hà Tĩnh) cụ Phan Đình Tuyển, thân sinh của Phan Đình Phùng, sinh được 8 người con, 7 trai và 1 gái. Bà vợ cả sinh được 6 người con, 5 trai và 1 gái.

Người con gái đầu là Phan Thị Đại, 5 người con trai tiếp theo là Phan Đình Thông (tú tài), Phan Đình Thuật (cử nhân), Phan Đình Tuấn (mất sớm), Phan Đình Phùng (Đình nguyên tiến sĩ), Phan Đình Vận (Phó bảng). Bà vợ hai của Phan Đình Tuyển sinh được 2 con trai (không thành đạt gì). Như vậy bà Đại là người chị cả, cũng là người chị gái duy nhất của Phan Đình Phùng.Bà Phan Thị Đại lấy chồng là ông cử nhân Lê Văn Thống, người làng Trung Lễ, xã Cổ Ngu, tổng Văn Lâm (nay là xã Đức Trung, Đức Thọ, Hà Tĩnh, cách Đông Thái 7km). Khi Phan Đình Phùng mới nổi lên khởi nghĩa, ông lấy quê hương Đông Thái làm đại bản doanh nghĩa quân, gọi là Đại đồn Đông Thái. Khi giặc tấn công vào Đại đồn Đông Thái, Phan Đình Phùng vượt vòng vây, kéo quân lên vùng núi rừng Hương Sơn, Hương Khê lập căn cứ kháng chiến.Ở quê nhà, bà Đại bị giặc bắt và khép vào tội “ám thông với giặc, chống lại triều đình”, bị kết án tử hình. Sau một thời gian bị giam ở nhà lao Hà Tĩnh, bà bị giải vào Huế để chịu tội. Khi đi đến địa phận tỉnh Quảng Bình thì nhận được lệnh từ Huế gửi ra, cho giảm mức án vì: “Em làm giặc không liên quan đến chị gái đã xuất giá. Muốn bắt tội cũng không thể khép án tử hình”. Bà lại được giải trở về nhà lao Hà Tĩnh.Vì sao bà lại được hưởng đặc ân như thế? Không lẽ thực dân Pháp và bọn tay sai thấu nỗi oan vô tội của bà chăng? Thực ra thì chúng giảm án cho bà để lợi dụng bà, dùng bà làm người đưa thư dụ dỗ Phan Đình Phùng đầu hàng, thực hiện ý đồ dụ dỗ, mua chuộc của chúng. “Các quý quan” mà Hoàng Cao Khải nhắc đến trong thư chính là tên Toàn quyền De Lanessan kẻ đạo diễn ra vở kịch này.
Lợi dụng mưu đồ của giặc PhápBà Phan Thị Đại biết được mưu đồ mua chuộc của chúng nhưng đây là cơ hội duy nhất để được gặp người em trai nên bà không thể bỏ qua. Bởi vì từ khi giặc tấn công vào đại đồn Đông Thái (11/1885), Phan Đình Phùng chuyển lên lập căn cứ ở núi rừng Vũ Quang, còn bà thì bị giặc bắt giam, đến nay đã 9 năm, hai chị em không được gặp nhau.

Vì vậy, dù biết được mưu đồ của chúng, bà vẫn vui vẻ nhận lời. Bọn cầm quyền cũng hy vọng rằng, qua bức thư của Hoàng Cao Khải và qua sự khuyên nhủ của bà, có thể lay chuyển được ý chí kháng chiến của Phan Đình Phùng chăng?Vào một ngày đẹp trời tháng 4 năm Giáp Ngọ (1894), bà ra đi từ tỉnh thành Hà Tĩnh, mang theo bức thư của Hoàng Cao Khải, có phu khiêng cáng, có một tiểu đội lính tráng cầm cờ quạt chiêng trống đi mở đường.

Đến địa giới huyện Hương Khê, địa đầu của vùng nghĩa quân kiểm soát, quân lính của Phan Đình Phùng được báo trước cũng đem cờ quạt, võng lọng ra đón rước rất trọng thể. Tới đây lính của triều đình quay lại. Bà lại lên cáng của nghĩa quân, về Đại bản doanh của Phan Đình Phùng đặt ở Ngàn Trươi (nay thuộc huyện Vũ Quang).Tại quân doanh, chị em gặp nhau mừng mừng tủi tủi. Sau khi hàn huyên mọi chuyện về gia đình, quê hương, Phan Đình Phùng hỏi:- Chị đã lên đây thì ở lại hẳn với em chứ.Ý ông muốn giữ chị ở lại, sợ khi về giặc lại trả thù. Nhưng người chị nói:- Không. Chị gặp được cậu là tốt rồi. Chị phải về vì còn gia đình hai bên nội ngoại, cần phải phụng dưỡng. Bọn giặc chẳng làm gì được chị đâu.Phan Đình Phùng lại hỏi:- Chị có điều gì khuyên nhủ em không?Trái với mong ước của bọn cầm quyền, bà Đại trả lời:- Việc của cậu là việc quốc gia đại sự. Một quyết định của cậu có ảnh hưởng đến số phận của hàng ngàn người. Chị là phận đàn bà, chẳng thể khuyên được điều gì. Chỉ mong cậu muôn phần bảo trọng…(còn nữa)Phan Duy Kha

Kienthuc