Trung Quốc bồi đắp cải tạo trái phép đá Vành Khăn, thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam. Ảnh: Digital Globe

Ngày 12/7, Tòa Trọng tài Thường trực (PCA) ở The Hague, Hà Lan ra thông báo về phán quyết vụ kiện Biển Đông của Philippines, trong đó khẳng định Trung Quốc không có cơ sở pháp lý để đòi quyền lịch sử với các nguồn tài nguyên bên trong “đường lưỡi bò”, tuyên bố đòi quyền lịch sử dựa trên “đường lưỡi bò” của Trung Quốc đi ngược lại với Công ước của Liên Hợp Quốc, và không có thực thể nào ở quần đảo Trường Sa có thể mang lại vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) cho Trung Quốc.

Reuters gọi phán quyết này là “đòn giáng pháp lý” vào Trung Quốc, trong khi Bộ Ngoại giao Mỹ ra thông cáo nhấn mạnh phán quyết có “đóng góp quan trọng” cho quá trình giải quyết các tranh chấp khu vực. Tuy nhiên, cơ hội để nó thay đổi cục diện khu vực, chấm dứt thế giằng co, đối đầu ở Biển Đông là rất hiếm hoi. Thay vào đó, căng thẳng còn có thể gia tăng, ít nhất là trong ngắn hạn, theo Los Angeles Times.

Phản ứng từ Trung Quốc

Ngay từ đầu vụ kiện, Bắc Kinh đã tuyên bố không chấp nhận phán quyết từ tòa. Nhưng điều này không đồng nghĩa với việc họ sẽ không phản ứng khi phán quyết đi ngược lại những lợi ích của Trung Quốc. Philippines, Mỹ cùng các nước khác khi ấy sẽ cảm thấy cần phải hành động, cây bút Julie Makinen bình luận.

“Quan điểm của Bắc Kinh đã rõ: không chấp nhận, không tham gia, không công nhận và không thực hiện”, Fu Ying, cựu thứ trưởng ngoại giao Trung Quốc, hôm 10/7 viết trên tạp chí Foreign Policy.

Ngay trước khi tòa ra phán quyết, Trung Quốc đã có những động thái phản ứng quyết liệt, như điều máy bay dân sự ra hạ cánh ở hai đảo nhân tạo phi pháp tại Trường Sa, đặt lực lượng ứng phó khẩn cấp ở thủ đô Bắc Kinh vào trạng thái trực chiến.

Bộ Ngoại giao Trung Quốc ra thông cáo nói rằng phán quyết của PCA là “yếu kém”, và Bắc Kinh “không chấp nhận và không công nhận” phán quyết. Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình nói Trung Quốc “cống hiến cho duy trì hòa bình và ổn định” ở Biển Đông nhưng sẽ “không chấp nhận những quan điểm hoặc hành động dựa trên phán quyết từ tòa án liên quan đến tranh chấp”, Reuters.

Trung Quốc nói rằng họ nhận được sự ủng hộ của 60 nước về lập trường Biển Đông của mình, nhưng sau khi tòa ra phán quyết, gần như chưa có quốc gia nào lên tiếng công khai ủng hộ việc họ bác phán quyết. Trong khi đó, một loạt các quốc gia và tổ chức quốc tế như Việt Nam, Mỹ, Nhật Bản, Liên minh châu Âu… đều đã lên tiếng hoan nghênh phán quyết của PCA.

“Có khả năng cao là Bắc Kinh sẽ tìm mọi biện pháp để đáp trả, cả trên đất liền lẫn trên biển, để chứng tỏ họ không khuất phục trước phán quyết từ tòa trọng tài. Hoặc họ sẽ tìm cách trừng phạt Manila vì từ chối bãi bỏ vụ kiện”, ông Gregory B. Poling, giám đốc chương trình Sáng kiến Minh bạch Hàng hải châu Á thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), trụ sở ở Washington, nhận định.

Theo Poling, Trung Quốc có thể khởi động quá trình xây dựng đảo nhân tạo tại bãi cạn Scarborough tranh chấp với Philippines, một động thái gây nguy hại nghiêm trọng tới môi trường và “rất đáng lo ngại về pháp lý cũng như ngoại giao”.

Bắc Kinh cũng có khả năng tái thiết lập thế trận để ngăn hải quân Philippines tiếp tế cho các binh sĩ đóng trên tàu chiến cũ Sierra Madre được Philippines sử dụng như một tiền đồn tại Bãi Cỏ Mây thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam từ năm 1999, Poling dự đoán.

... Tàu tuần duyên Trung Quốc tiếp cận ngư dân Philippines gần bãi cạn Scarborough ở Biển Đông tháng 8/2015. Ảnh: AP

Hồi cuối tháng trước, People’s Daily, cơ quan ngôn luận của đảng Cộng sản Trung Quốc, đăng tải một bài viết nhấn mạnh Bắc Kinh hoàn toàn đủ năng lực kéo tàu Sierra Madre đi chỗ khác. Trung Quốc rêu rao rằng bản thân không phải “ỷ lớn hiếp nhỏ”, mà chính là những quốc gia kia đang “ỷ nhỏ hiếp lớn” và cảnh báo sự “nhẫn nhịn” của Trung Quốc “có giới hạn”.

Ngoài ra, theo Makinen, Trung Quốc còn có thể tuyên bố một Vùng Nhận dạng Phòng không (ADIZ) trên Biển Đông hay triển khai chiến đấu cơ tới những đường băng nước này xây dựng trái phép ở quần đảo Trường Sa của Việt Nam.

Cơ hội đàm phán

Nếu Bắc Kinh thật sự thực hiện những động thái kể trên, Washington buộc phải phản ứng.

“Mỹ có lẽ sẽ đáp lại bằng một chiến dịch ngoại giao rầm rộ chống Trung Quốc và điều tàu hải quân tới Biển Đông thường xuyên hơn nhằm củng cố lập trường về tự do hàng hải”, Thomas Eder, nhà nghiên cứu tại Viện Trung Quốc học Mercator ở Berlin, Đức, nhận xét. “Những quốc gia khác trong khu vực lúc ấy sẽ cảm thấy cần phải nhanh chóng làm theo Philippines và nộp đơn kiện của riêng mình lên các tòa án quốc tế”.

Bill Hayton, phóng viên kỳ cựu chuyên nghiên cứu về tình hình Biển Đông của BBC cho rằng rồi sẽ đến lúc Trung Quốc nhận ra họ đang tiến dần đến một điểm mà hành động của họ sẽ châm ngòi cho phản ứng quyết liệt hơn từ Mỹ và cộng đồng quốc tế, và Bắc Kinh sẽ buộc phải tự điều chỉnh để ghìm cương lại.

Một số nhà phân tích cũng nhận định Bắc Kinh sẽ phải dừng lại trước khi các hành động ngang ngược, bất chấp luật pháp quốc tế của mình gây ra hậu quả không thể cứu vãn trên Biển Đông. Trong dài hạn, Trung Quốc cuối cùng sẽ phải ngồi vào bàn đàm phán cùng các quốc gia khác có liên quan tới tranh chấp, và lúc đó phán quyết của Tòa Trọng tài sẽ là một công cụ hữu hiệu để các nước “nói lý” với Bắc Kinh.

“Ở một thời điểm nào đó sau khi phán quyết được đưa ra, các bên liên quan sẽ tái khởi động đàm phán”, Jerome A. Cohen, chuyên gia về luật Trung Quốc và châu Á, dự đoán. “Nhằm giữ thể diện cho Trung Quốc, có lẽ không cần thiết phải đề cập rõ đến phán quyết của tòa trong bất kỳ thỏa thuận nào”.

Ngoại trưởng Philippines Perfecto Yasay cho biết nước này “hoan nghênh thông báo về phán quyết” của Tòa Trọng tài và đang “nghiên cứu phán quyết một cách cẩn trọng và kỹ lưỡng, điều mà kết quả quan trọng này xứng đáng nhận được”, ông nói. “Đồng thời, chúng tôi kêu gọi những bên liên quan kiềm chế và điềm tĩnh”.

Hôm 8/7, ông Yasay nói với truyền thông địa phương rằng ông hy vọng có thể nhanh chóng bắt đầu đàm phán trực tiếp với Trung Quốc sau khi tòa ra phán quyết. Nhưng cụ thể bao giờ việc đàm phán diễn ra thì không ai hay.

“Đó sẽ là một quá trình dai dẳng”, Cohen nhấn mạnh.

Diễn tiến vụ kiện Biển Đông. Click để xem bản đầy đủ. Đồ họa: Tiến Thành

Vũ Hoàng