Ông sinh năm Tân Tỵ (1401) ở thôn Phúc Đậu, xã Phúc Dương ( nay là xã Sơn phúc – Huyện Hương Sơn- Tỉnh Hà Tĩnh). Xuất thân trong một gia đình nghèo, sống bằng nghề làm ruộng, đánh cá và đi săn. Từ nhỏ, sớm mồ côi cha, phải giúp mẹ làm lụm kiếm sống, lớn lên trong cảnh nước mất, quê hương bị giặc thống trị tàn bạo; Nguyễn Tuấn Thiện sớm nuôi chí diệt thù, cứu dân, cứu nước. Ông đã tự đứng dậy tập hợp một số bạn bè cùng chí hướng ở quê hương, sớm chiều tập luyện võ nghệ, thành lập đội quân Cốc Sơn để bảo vệ xóm làng trước sự cướp phá của giặc Minh xâm lược.

Khi nghĩa quân Lê Lợi tiến vào vùng đất Hương Sơn, Ông đã huy động nhân dân khắp vùng tham gia, đội quân của ông cùng với nghĩa quân đã chiến đấu oanh liệt đánh tan Quân Minh xâm lược ở Khuất Giang ( Núi Nầm). Sau trận đánh, Lê Lợi và Nguyễn Tuấn Thiện kết nghĩa anh em, nguyện một lòng giết giặc cứu nước.

Trải qua 10 năm chống quân Minh xâm lược, Nguyễn Tuấn Thiện cùng các tướng lĩnh: Đinh Liệt, Trịnh Khả, Lê Sát, Nguyễn Xí chỉ huy nhiều trận đánh ác liệt, quét sạch giặc minh ra khỏi đất nước.

Do tài năng và công lao to lơn của mình, Ông được phong làm Đô Tổng quản Phó Nguyên soái. Năm Thuận Thiên thứ I (1438), ông được liệt vào công thần ái quốc. Năm 80 tuổi ông về nghỉ hưu ở làng Ninh Xá ( nay thuộc Xã Sơn Ninh, huyện Hương Sơn). Ông mất ngày 18 tháng Giêng năm Giáp Dần(1494), hưởng thọ 94 tuổi. Theo lời căn dặn của ông, con cháu đã an táng Ông tại động Kim Quy. Trải qua 5 thế kỷ, Mộ ông vẫn được bảo vệ nguyên trạng trên Kim Quy Sơn, được con cháu trong họ và nhân dân địa phương gìn giữ, tôn tạo và hương khói thường niên.

Mộ và Nhà thờ Nguyễn Tuấn Thiện ( ở Sơn Ninh, huyện Hương Sơn) được Bộ văn hoá thông tin xếp hạng di tích Quốc gia năm 1994, nhằm ghi nhớ công lao to lớn của Ông trong cuộc kháng chiến chống giặc Minh xâm lược. Nguyễn Tuấn Thiện là người con ưu tú của dân tộc, tiêu biểu cho truyền thống yêu quê hương, đất nước, đoàn kết chống kẻ thù xâm lược đem lại thái bình cho Tổ quốc.

Hồ Viết Tuyên – Trung tâm VHTT-TT H/Sơn